thabhairt léi ar a drom abhaile - í thabhairt léi ar a drom abhaile - agus bhí sí annso thíos i dtig a’
phuist aici - í thabhairt léi ar a drom abhaile. Agus bhí sí a tabhairt turais is na h-aon ait -
go Tobar na Molth - is ga’ h-aon áit léi agus thaidhbhríodh istoidhche dhi dá raghadh sí go Gúgán Barra agus turas a thabhairt tímpal ar an sagart - an
t-Athair Seán Paor - do bhí curtha i Gúgán Barra (chualaís teacht thar an Athair Seán
Paor) do chuireadh i nGúgán Barra, go leigheasfí an inghean. 'Dheagaidh a’ triall ar an Athair Pádraíg is d’éist an Athair Pádraig léi, is ar seisean léi connus (a raghadh sí ann) "téidhir oidhche annso, agus oidhche annsùd agus tabhair leat - beir leat í agus teidhir oidhche annso agus oidhche annsúd léi agus gurbé an fuacht
a fuair sí is do thóg sí léi í go dtí gur chuaidh sí go dtí Gùgán Barra agus bhí oidhche gealaíghe aici, agus do bhí sí tuirseach is dócha th'réis a’ journey, agus do bhí sí - bhí droichead un agus bhí sí a
tógaint rest age’n droichead di féinig, agus chonnaic sí cúichi - bhí an ghealach ’n-a suidhe - is chonnaic sí an fear dubh agus iadach- fear fada dubh agus
iadach dubh air agus labhair sí leis agus d’fhiafraígh

Do chómhnuig fear fudó a mbarra Na h-Aoine agus ’sé an ainm do bhí ar a’ mbaile gur chómhnuig sé, An Chuilseach(1). Ní raibh ainní aige ach tigh beag fuar follamh ar thaobh a’ bhóthair, agus do
chómhnuigh fear ar a’ bhfaiche(2) gurbh ainm do
"Seán Ó Raithille agus do bhíodh sé ’gnó agus ag obair aige agus a’ gabháilt de choíll a bhí aige agus do teidheadh sé ó dheas go m’nic go Drom Fada(×)
a’ triall ar M'Clure (*). Capall iallaite a bheireadh Seán Ó Raithille leis a gcómhnuídhe agus do bhí sé d’ainm ar bhulach Oisín nár mhaith é bheith dianach un. Dubhairt sé an lá so le h-Éóghan Ó
Chúrnáin. "Seadh ’nois," ar seisean, "bí im’ choinnibh."
ar seisean, "a mbarra an Bhealaig agus beidh mé a’
teacht," ar seisean, "ar an am so tímpal a naoi nó a deich a chlog." Do bhailbh Éógainín leis a
(1) Cuisleach
(2) Baile atá ar a' dteorainn leis a' gCaislig taobh thoir thuaidh do scoil na Caislí.
(×) Drom Fada. Drom Mór ba cheart do a rádh.
(*) M'Clure. Agent a bhí ag tighearna talún.

261
Gleann na ndearg. Thriúr ridírí do chómhnuigh
annso. Do thuath Mhuirthine ab’ eadh iad agus
de threibh na bhfear mBólg.
Ráth Laoich!"
Deireann daoine eile gur Ráth lughaidh
an ainm cheart.
Deirtear gur threibh ana-fhéileach
Drom Bhuigh:
muinntir floinn, gur mhór é clú a n-oinigh, agus
go raibh cúirt duine aca anaso
Drom an Gharrdhe: bhí seana lios san áit seo
agus do leagadh is do réidheadh é agus deireann
muinntir na h-áithe gur leagadh agus gur marbhaigheadh
an fear do dhein é ghearr-tamall na dhiaidh
agus gurbh iad na daoine maithe a mhairbh é.
Drom Rhaidh." Bhí muileann méilte annso fad
"agus caoi ana dheas chun é oibriughadh. Bhíodh
sruthán mór uisge ag teacht anuas ar an roth ó
charraig móir aoird na aice.
"Póirsín an Mhuilinn "a glaodhthar fós ar an tslighe

beyond the mothar we find the natural grasslands of Seana-Chluain, sandy Cluain [?], Cluain Bric & farther west the fertile lands of Páirc an Doire, Coimín a "Laighean" agus and Garrdha Finn ..........
An examination of the placenames of any other area will yield equally interesting & illuminating results & will impress upon us the accuracy with wh. our forefathers selected the inevitable name & the meticulous care with wh. folklore has transmitted them to us.
"I live in Shanaclune & glancing to the top of the hill 3 miles away. I see the N end of the townland. The townlands here are long, very long narrow strips, running N - S not that each might enjoy a portion of the high land and of the low, but for topographical reasons as I have tried to demonstrate above. The coill was a forest or wood; mothar was a mothar; & the cluain was a cluain in reality, a region where too much sand or too much moisture or two much wind precluded growth of timber, and wh. was, for the same reasons, not arable. Lying between Mothar and Druim ind Fhadha we have a bog - pocket. Móin Ruadh, now completely 'cut away' "
Drumainda, lying immediately to the W of Cappawhite Village. Pron: Drom-in-da^ or Drom-in^-da (^=tonic).
Can it be Druim (ridge) an Dá Áth (beside the two fords, or Druim ind Fheadha ? (drumminDAH & dromINda)

Mise: "Bail ó Dhia oraibh"
beau Uí an Phuist: "Brighid 's Muira dhiut"
[Extract from my lecture mentioned above:
"Go into any house in this parish with the usual Bail ó Dhia oraibh & the invouiable greeting is Brighidh 's Muire dhiut. The fact that the name of Brighid is put first is no slur on the B.V.M. It is in accordance, dar hom, with the with the Irish language, wh. like Latin, gives priority of place to the first person (grammatical). What greater honour could possibly be given to a native saint than that her name should replace that of God in popular salutations"]
Miss Ryan: When [?] girrse 's we picked the [?] in Páirc na Ruisilí (ainm páirce i nGlas-Drom) every St Brigid's Eve & got our father, God bless his soul) to make the crosses for us. I am afraid that there are a lot of people who don't get St Brigid's ribbon blessed now-a-days. You put out a ribbon, a piece of linen or calico or anything like that the night before. Hang it on the back door or on a hook if there's one handy, & the ribbon will be blessed in the morning. You should leave a shief of oats on the door step & leave a cake of bread on it, or a piece of a cake. That ribbon

"Seadh," ar sisean, "sid í miúil Hannifín na Muirí agus," ar sisean, "is fada mé a’ faire uirthe mar is mú ghreim dom’ chuid atá ithte 'cí agus n’fhéudach sí buala liom oidhche níosa feárr agus túbharfaig abhaile ar mo
thoil mé go dtí tig a’ phósta."
Dh’imi’ sé suas fé na déin agus má dh’imig ombaite do bhí sí a’ gáil anuas fé na dhéin agus stop sí as a choinne ’mach.
"Seadh," ar sisean, "cabhair Dé chúgham ó's is mithid duit a’ mhaitheas a dhéunamh orm tréis abhfuil ithte riamh do m’ chuid agat", mar bhí an diabhal lé braduí ar a’ miúil agus ní raibh
aon talamh age Hannifin fhéinig chuin í chimeád ann.
Thug sé fé dul ar a druím ach má thug do bhí an fear bocht ró-mhór ar dig agus do thuit sé agus do thug sé fúithe an tarna
h-uair ach n’fhéudfach sé dul ’n-a drom.
"Go mbeiri’ ’n diabhal bhuam thú," ar sisean, "is seana a bhei’ mé gan aon tsíob in aochor
sa deire thiar agat, agus lé na línn sin cad a dhin an mhúil ná dul an a leath- ghlúin

agus dul chómh h-íseal síos is go gcuai’ sé ar a drom.
"Seadh ’nois," ar sisean, "stiúrói’ mé lé m’ hata í," mar ní raibh aon cheangal ná adhastar aige.
Ní thúisge bhí ’n focal as a phus ná labhair an mhiúil.
"Ha-há bhuachaill," ar sisean, "mheathais go b’í miúil Hannifin a bhí ’gat ach ní h-í. Mise an
Púca agus is fada agus is fuar mé a’ fneacht leat ach fuaireas an chao ort anocht agus deirim-se leat-sa go dtúbharfad-sa ceacht duit go gcuíneóir air an dá lá dhéug agus bheig
Mícheál Gloster mar ainm ort. Tás tú a’ caitheamh do chuda ba cheart duit a thúbhairt i mbia abhaile dtí d’ leanuí agus in
ionad san seana thás tú á dh’ól ’n-a Ragaire thiar i dtithe táirne Bhuailtín na ngealún(1)
Deirim-se leat an am is go scaoílfead-sa bhuam thú go mbeig ceacht agat go gcuíneóir uirthe".
"Ó Dhia mhór na bhFlathas," arsa Micheál, "lig anuas mé".
(1) Ainm a tugtar ar an mBuailtín i bpar Dhúin Úrlan."

387
g
Níor roinneadh an talamh so amach.
ó lucht Ruaghaltais
Is níor iáinig aon díol sin nídh
ná fuil cóir
Ach nuair a thíocfaidh an saoghal
gs go gcuirfear ar caoi
baidh Aine ag caoineadh fadi
leat-drom do deo.
C
Ná h-abhair " amáireach - leis an
muir, abair - an chéad ló bhreagh.
Do bhádhfadh an fairrige gac
aoinne dá bhfagadh sí an lom.
Driotháir don bás an codh ca.

Ní Mhóir, ní Fuineamhach é fear a bhuadfach é [ar] fhéin a’ cúigiú ghlúin déug do chroí na Féinne mac do Dhonacha an Drom Ruaitig. Loirig sé seacht céud ar thaobh a’ lá’ dise, seacht
céud ar thaobh a lá’ cléithe, seacht céud ar aghaig amach,
agus dhá oiread i ndiaig mo thóna 'niar," ar sisean, "mar dro-mheas ort féin agus
t’fhearaibh," ar sisean, lé Fionn.
(1) "Well," arsa Fionn, ar sisean, "is sé fear a chuirfi’ mé leat" ar sisean "an fear is measa thá ’gam," arsa Fionn, ar sisean,
"agus is sé ainm a thugaid siad
air", ar sisean, "Coín Liath na bBhfiar-Bhrán".
Din Choin Liath na Bhfiar-Bhran fé Mhearagach.
"Ó Thiar Bhráin," arsa Mearagach, ar sisean, "a Thiar
Bhráin ná tabhair(2) liúm nú caithfi’ mé mo throm-slua fé fhéirig ort ach tá duine ’gam," ar sisean, "a chuirfi' mé id'
chómhghabháil, mo mhac," ar sisean, "Donn Darachán".
Chuaidh Donn Darachán agus Coín liath na Bhfiar
(1) tá an chainnt ar thosach an fiteáin seo ar deire fiteán roimis.(2) Tá an 'bh' fuaimithe.

"Dhere mhuise a bhraimithín bhoicht," ar sisean, "connus a
fhéudfá-sa mé bhreith leat?" ar sisean.
"Ná bac san do," ar sise, "Téir ar mo dhrom," ar sise, "a’
bhfuileann tú i d’ mhurcach maith?"
"Táim im’ mhurcach mhaith," arsa Má Cliogóid,ar seisean.
"Má tuíonn tú mar sin," ar sise, "téir ar mo dhrom."
Chuai’ sé ar a dhrom agus d’éiri’ sí sin as a corp agus níor stad sí ná níor fhuar sí gur bhuail sí a drom geall leis anáirde ar na
scamaill agus bhí sí ag úmpó mór-tímcheall ag úmpó mór-tímcheall gur tháini’ sí ar a
dtalamh aríst.
"Á Be Gorr déunfair a’ bheart," ar sise.
D’imíodar leó chuig a’ bhóthair agus bhéurfach sí ar a’ ngaoth a bhíoch roímpe is ní bhéurfach
a’ ghaoth a bhí ’n-a diaig ar a’ braimithín giobalach, riamh agus choídhche go mbuineadar a’ Domhan Toir amach agus má bhuineadar do bhí gan
dabht gárda saighdiúirí i mbun an 'cluíomh soluis agus má bhíodar d’imíodar isteach chuig
a ndínnéir agus seo ’steach an braimithín giobalach agus nocht sí cos a’ chluíomh soluis do

gach
Tá tobar leis ann agus téigheann daoine ar thuras
agus deirid urnaighthe ann. Tóbhar lachtín ainm
an tobair.
Bhluacan.
Chaeeaigh an Óighin. Carraig atá trí mhíle sláth.
soir ón mBearna Dearg agus laisteas den
páirc mhóir
Cámh - Drom
Culaaichín:
Callaig an dobais. Do bhuaileadh cath annso
fadó do réir muinntir na h-áithe.
aol fuinsean. Tá lios ana bhreagh annso
agus é árduighthe ana árd os cionn an tailimh.
na thímcheall.
gatair Ceisin. Deirtear gur bh’othar
an áit seo agus go dtéidheadh daoine ann
nuair a bhíodh aon bhreoidteacht ortha chun iad
féin do leigheas
Tá alán fean-fhothrach tímpeall an bhaill agus fallaí
tighe mhóir agus simné ana árd. na sheasamh pós

238
"Mar a bhfásaidh caora
Is cnó buidhe ar ghéagaibh
Is ubhla ’na slaodhaibh
na n-am féinig.
Sean-Bhaile bheáin. Ní fheadair cérbh é Seán.
Tá lios anamhór annso agus tá radharc breagh uaidh
Do ghlaodadh - drom sean-bhóth" ar an áit seo fadó.
Do bhuaileadh chath annso leis agus tá an ainm.
"lúibhín na gcorp" ar an áit ó shoin"
An Poll Talmhan: Poll atá ag dul fé an thalamh
i mBaile Cháthair Chéirin. Tá an poll so i n-aice
lensa. D’fhéadfadh duine siubhal ar a chromartha
istig ann agus deirtear go bhfuil póirre ag dul ó
lios go lios," mar gheibhtear amach iad anois agus
airís; nuair a bhíonn obair shaothruighthe a dhéanamh i
h-áitheannaibh áirighthe, agus glaodhtar - Poll Talmhan."
ar gach Poll aca.
Inde na h-amhnaí.
Páotúg
Gort ath na Mleadh i n-aice at an bhuaidh

283
ar abhainn na dubhglaise mar ar thugadh cath mór sa tsean-
aimsir. Do buadhadh ar mhuinntir na duithe i gcath
Drom Sean- Bhóth, ach do chruinnigheadar cabhair agus thugadar
aghaidh ar an namhaidh an lá na diaidh san agus d’imreadar
a leithéid d’ár ortha nár fhill fear innste sgéil abhaile
díobh.
Gathair Cearnadh. Tamall beag soir ó thuaidh ó Áth an
Rúaidh losteall den abhainn i dtreo bhaile Mhúirne atá
Cathair Cearnadh nú Cathair Átha Cearnaigh. An Dubhglaire
ns ainm don abhainn ar a bhfuil Áth an bhuaidh.
Ins an liosta de sgéaltaibh ins an leabhar Laighneach ta
-Argain dúna dubhglaire," agus is dócha gurab é sin
ainm a bhí ar Chathair cearnadh sa tsean-aimsir.
Ghort na Beinne. An bóthar ó Mhaghchromtha, tré Chill
na Mharthra, go guagán Carra, téigheann sé thar
chliathan ard na faille ag Gort na Beinne; ag déanamh
leath-chasadh go dtí go sroiseann sé chéim árd mar a
dtéigheann sé isteach i ngleann Eachros.
Tá fothrach sean-chille annsúd agus ceann de sna
gallánaibh is mó i n-Éirinn. Is is an áit sin do

346
díom-sa? "f é. "Tá cailín, "fhsé, "a’ pósadh
san áit seo d’áirighthe," fé sin, "ag dá raghfá
i n-aénacht liom a fuadach, d’oilfeadh sí dom
féin go maith sa leasachan sún ’fhsé. "Dherú
ar nóin ní bheimis annsan go deó," f an-
mac an fheirmeóra. "Is geárr a’ mhoíll or-
ainn dul un," fh’é sin. Imthig ort suas go
dtí an tig," f sé, "ag cuir ort an chulaith
iadaig is fearr agat agus beidh láir t’athair.
é sin, "nó (do) láir féin sa yard agam-sa,"
fé sin, "ag iallait agus a’ srian agam errthi," f
é sin, "nuair a bheir ollamh," fhé, "is bhí
amuich go ragham ’n-a drom." Seadh, D’imthigh
sé. Dhin sé suas é féin is dócha is bhí sé
amuich sa yard is capall aige. Phreab sé san
iallait errthi - mac an feirmeóra. Bhuail sé
mo sheann - draoi dtaobh thiar de. Ní rabhdar
ius bhfad a’ dul pé áit go raibh a’ cailín óg
fé scial é. D’imthigh sí ar nós na gaoíthe
is dócha. Seadh, nuair a bhíodar sa gart
annsan annsan. "Tá rínnce is ceól istig
anois," f é, "is amhráintí, agus ní pósfar i
go dtí tímpal, a h-aon a chlog," fé sin. "Tá

378
léi, is nuair a cheap sé an gamhnach a bheith
crúidhte afí amach le Seach ’n-a diaidh. Tháinig
sé ar a dhá ghlúin sa dorus. "Drom í, a
Síobhán, fé sin. "Seo dhuit í is go marbhu
íghidh sí thu?" f Síobhán. Seadh! cheap sí siúr-
altha go b’é bhí un. Seadh, a fear féin - cheap
sí gurb ’é a fear féin a bhí ann. Seadh! inn-
eosfaidh sé féin díbh sar a fada cé bhí ann
(deire fitheáin sios
CTosach fitheáin sila)
"Seadh í nuair a bhí sí ithte aige leog sé uaidh
a’ cheaintín. "An diabhal amhuise, a síobhán," g
sé, dá mbeadh pas ráis againn-ne araon
annso!" "Dheru fan" f síobhán, "go dtéigheamh
sa leabaidh fé scial é." "dherú tá breis istigh
fé sin, "is chloisfeadh sé (cloisfí) sinn-chlois.
fidís sinn." Níor dhin sé ach breith errthi is
í bhualadh chuige fé bhrághaidh na bó agus fásgadh
errthi is dócha. Nuair a bhí sé sásta di
d’fhág sé annsan í ’gus rith sé isteach is sín
sé ar a’ racha agus dhirigh sé ar shranntarnaig.
"Seadh, nuair a tháinig sí isteach, leog sí an
cheaintín ar a’ ndrosúr is dócha is síos

tí
413
= Eagla Do Chuireadh ar an Scéalaídhe agus ar bheirt
Tómarsan daith
Do bhíos-sa ag Dómhnall Cormaic i Mairireen
tá deich bliadna is dachad ó shoin un - Maur-
iceen, mac do Dhómhnall Cormaic- chuadhmair
go dtí Aonach a’ phuic le capaille agus do dhíola-
mair iad agus do thógamair a’ traén annsan
a’ teacht go Cathair Saidhbhín. Seadh! t’réis
teocht dúinn go Cathair Saidhbhín ní muar ná
go raibh sé in’ oidhche agus do shiúbhluig a’ triúr
againn é as san go dtí go dtángamair abhaile
go Cíll a’ ghoirtín is go Drom Caor ach do
chuaidh Mauricheen isteach a gceann ’osna
thighthibh sin siar mar a bhfuil Tadhg na gCaorach
chun deoch ’on uisce fághailt í ar a theacht
amach do fhsé linn go raibh sé t’réis a’ dó
dhiag anois. Seadh! bhíomair a’ cuir dínn go
mall fé mar fhiadamair é as san aniar í.
níor.
(deire fitheáin sib.)
CTosach fitheáin siglaí
níor stad Dómhnall i gcaitheamh na h-aimsire
ar a’ journey ach ag aigneas ar na capaill

455
í sé, "gurb’ é seo barra buadh mh'athar ’á shéide."
"Droch-chrích dhaor ort," f sí, "is fada ná fuairis
ana
aon deoch - thuairisg ód’ athair," "Níl leigheas air,"
í sé. Bhailbh sé an bhruthóg tímpal air agus su
leis agus ise ’n-a diaidh- is dócha go raibh sí láidir
go maith, agus a dhianamh suas ar a’ gcnoc drom
Uí duibh do bhuail bualthach mhuar (leis) is bhuail
sé isteach idir a’ dá shúil í agus chaoch sé í. "Fan
annsan anois!," f sé. Away leis annsan agus is
dócha go raibh sé dá bhliadhain diag agus do bhí sé
ar bhuidheachtaint na gréine a’ dul fe tráthnóna
lár na mháireach bhí sé a’ dianamh ar chúig llad-
ar ríoghacht ’athar. Do chonnaic Oscar a’ teacht
é. "By God," f sé, "táimíd gan chabhair." Tá
bran anois le bliadhain," f sé, "fé bhron loisgidhthe
agus théidir isteach sa chúirt ar thaobh do lámha
chuilaith
clé,"f sé, "sé t-seómhra agus tá mo choidheam
a’ crochadh annsan." Bhuail sé isteach is ní
raibh tack air ach treabhsainín stracaidhte.
phuar-
Very well! seo isteach é is fuair sé an
challaith,
claidheamh air is tháinig sé amach is chroth sé
an claideamh agus nuair a chroth sé an claídheamh
seal le sgileing
do chrith an ré-theighleach tímpal air, "dianfair

471
agus abhainnte do chaithfidís gabháil thríocha, agus bhíodh ná
táiliúirí a gabháil tímpal go dtíos na tighthe agus a’
dianamh iadaig agus ag imtheacht istoidhche chun dul
go h-áit eile agus dur bhuail a’ sprid leis ar bhruach
na h-abhann agus do bheir sí air- chuaidh sí in-áirde
bhreith leis
ar a dhrom agus do bhéisinaeaitir agus thréis i
bhreith thar abhainn sin a raibh de chuir - isteach
aici lé chuir air, go dtí go raibh - ní raibh sé
sásta go mbprfadh sé abhaile go dtí ’n-a mháthair
í is go dtabharfadh sí aire do agus do chinngibh
sé í gur bheir sé trí mhíle maithe shlíghe ar a
dhrom leis í agus nuair a chuaidh sé go dtí dorus
a mháthar ná cuirfeadh a’ domhan ná dúiseóch
sé an mháthair chun í leogaint isteach go dtí
gur imthigh sí uaidh san aér gan aon tuairisg
errthi as san amach. Fear de mhuíntir Séaghda
a b’eadh é. Mícheál ó séaghdha nó Seán Ó Seadha
nó pé ainm a bhí air. Do tharraing sé an
lap-bhoard ó’n oscail agus do bhuail sé fén’"
oscail é agus do chinngibh sé ar a drom í gur
bheir sé trí mhíle slíghe í agus n’fhiadfadh sí."
imtheacht go dtí gur thuit a lap- board is ná
"Nadfadh sé an dorus ’oscailt agus b’shin a raibh

487
dhrár í ’n-a léine. "Cad as gur tháingís arú," fsí.
Do thánga ó’n gCoirreán," fsé, "ná raibh na
prátaí ’á chuir ar a’ dteinei dhfé, ag an diabhal
an mísde a rádh," fh sé, "go bhfuil siúbhal ag
an mbád, níosa bhfeárr na aon árthach a thug
tusa un. Drom ruaine tobac," í sé, "go gcuir-
fidh mé gal sa fhíp is go mbeidh mé ollam rómpa
sud." Do bhí sé a’ díol tobac is dócha, an fear,
is do thug sé dho - do bhí sé a’ tarrac rolla gur
chuir sé dhá shnadhm air thairis aniar, agus d’imthigh
a’ drifúr agus do thug sí mála iadaig léi - seál
chuin a mháthar agus chulaith iadaig chúichi í chúin a
mné agus bhí an mála lán is é sa dorus,
"bhfuileann tú ollamh: "f an bheirt fhear leis
"Táim, b god? " fhsé. Ní raibh ach na prátaí
’á scaghadh roimis ar a’ Rinnín ag - nuair a
bhuail sé isteach is a mála air. "Seadh, an
diabhal," ó sé, "ó chiainibh n’fhiadfainn siúbhal
is táim i Nei lorr ó ghabhas amach uaibh agus
tá iadach go leór agaibh is buuile airgid
agam chun na mná uasail, agus Ó. C-t ’fhsé, "tá
tobach bliadna ’gam." Bhí sé ’n-a shuaidhais
eonna thairis aniar - ’n-a bheilteanna. "Arú,