Athruithe le déanaí

ní fhacas ins na Rosaibh ariamh ó shoin é. Annsin thug Páidín an t-ór na bhaile. Bhí a mháthair na chodhladh san am seo, agus nuair a mhusgal sí ar maidin bhí iongantas mór uirthi. Bhí iongantas (mór i) níos mó uirthi nuar a chualaidh sí sgéal. Páidín ó thús go deireadh. Do chaith Páidín saoghal fada anois agus bfhuras do, no bhí neart saibhreas aige.

dóigh a chaith sé an t-Samhradh. Do bhí oidhche Nodhlag eile ag teacht anois. An oidhche Nodhlag seo chuaidh Páidín síos go dtí an fhairrge. Chaith sé tamall beag ag siubhal ar an chladach. Sa deireadh tháinig sé rud ann teacht leath mhíle amach ar an fhairrge. Bhí sé ag teacht níos comhgarach. Tháinig eagla ar Pháidín agus d’imthigh sé i bhfolach. Sa deireadh tháinig an curach go tráigh. Ní rabh ann ach beirt fhear. Do thugadar isteach na chomhrain a bhí leóbhtha agus d’fágadar slat ón áit a rabh Páidín. Do shuidh an bheirt annsin ar mhullach an chomhrainn agus thosuigh siad ag cainnt. Bhí an oidhche ciúin agus mhothuigh Páidín achan rud a bhí siad ag radh. Dubhairt fear amháin aca. “Bliadhain as an oidhche seo i mharbh sinne Séamús Uí Frighill. Tá an t-am againn a bheith ag imtheacht arsa an fear eile. Chuir siad na comhrainn a bhfolach agus d’imthigh siad. Dimthigh Páidín na bhaile annsin. Níor innis sé rud ar bith do na mháthair, ach i lár an mheadhon oidhche nuair a bhí a mháthair na chodhladh thug Páidín leis casúr agus mála agus chuaidh sé go dtí an áit a rabh na chomhrainn i bhfalach. Bhris sé na glasa leis an chasúr. Líon sé an mála le ór. Annsin d’amharc sé thart. Chonnaic sé an dá fhear céadna a chonnaic sé an oidhche roimh sin ag teacht aige. Ní fhacaidh siad Páidin nó bhí an oidhche comh dorcha le poll mónadh. Leag Páidín osna as tháinig eagla ar an dá fhear, annsin chuir Páidín béic brónach as a mhusglóchadh na marbh. Dubhairt sé is mise spiorad an fhir bhocht a mharbh sibh anuraidh. D’imthigh an dá fhear ag béicfigh. Thuit fear aca ar carraigh agus briseadh a mhuineál. Dimthigh an fear eile mar an ghaoith agus

ar. An tráthnóna roimh oidhche Shamhna bhí Séamus amuigh ag cuartughadh seamróg na gceithre nduilleóg. Bhí sé ag cuartughadh ar fé tamall fada agus ní thiocfadh leis seamróg ar bith a fhághail, ach sa deireadh chuaidh sé suas go dtí mullach carraige. Ar mhullach na carraige fuair sé seamróg. Thug Séamús na bhaile leis í. Nuair a bhí sé ag ghabhail a chodladh chuir sé faoi na cheann í. Go luach ar maidin lá ar na bhárach do mhusgal an mhnaoi Séamús agus d’fiafruigh sé da an rabh brionglóid aige. Dubhairt Séamus go rabh agus go rabhas aige cá rabh an t-ór. Dubhairt sé go rabh seacht bpotaidhe ór a bhfollach shuas ar bhárr a chnoc fhéin. An oidhche na dhiaidh seo bhí cuid de na comharsannaí istoigh ag áirnéal i dtoigh Shéamuis. D’innis mhnaoi Shéamuis an sgéal dóbhtha, agus sgab siadsan an sgéal ó béal go béal. Tháinig oidhche Nodhlag d’imthigh Páidín agus Séamús suas go bárr an chnoc go dtí an áit a rabh an tór thóisigh siad ag cuartughadh. Sa deireadh fuair said an t’ór abhaile. Ach nuair a chonnaic sé arais ní thiocfadh leis a athair a fhághail. Thóisigh sé ag sgairtigh a ní bhfuar sé freagar ar bith. D’amharc sé isteach sa pholl. Chonnaic sé a athair na luigh marbh astuigh sa pholl agus a chuid éadaigh lán fuil. D’imthigh Páidín na bhaile go brónach, agus nuair chualaidh a mháthair é bhí brón mór uirthi. Tugadh an corp na bhaile agus chruinnigh na chomharsannaí isteach agus rinne siad faire ar. Indhiaidh seo ba ghnáth le Páidín a bheith ag iasgaireacht i mbad a athair, agus sin an

Sean Sgéal.
Ins an tsean am bhí iasgaire bocht dar b’ainm Séamus Ua Frighill’ na chomhnuidhe ins na Rosaibh i gCondae Dhúin-na-nGall. Bhí sé an bhocht mar a bhíonn na h-iasgairi uilig. Ní rabh aige ach aon mhac amháin dar b’ainm Páidín. Oidhche amháin dubhairt Séamus le na mhnaoi dá dtiocfadh leis beagán airgid a chruinnuighadh go stadfadh sé d’en iasgaireacht. Nuair a bhí sé ag cainnt tháinig bean go dtí an doras.”Go mbeannuigh Dia dhuit, a bhean chóir”, arsa Séamus. “Go mbeannuighidh Dia is Muire dhuit Fhéin” arsa an bhean chóir. “An bhfuigheadh mé lóistín annseo go maidin” arsa bhean “Gheobhaidh agus fáilte” arsa Séamus. D’fan an bhean siubhal i (gt) dtoigh Séamus Uí Frighill an oidhche sin. Ar maidin lá ar na bhárach nuair a bhí an bhean ag imtheacht dubhairt sí le Séamus. Nuair a bhí mé ag teacht isteach ar an doras aréir mhothuigh mé tú ag rádh nach rabh airgid ar bith agat. Dubhairt sí le Séamus. “Thug tú lóistín damhsa aréir agus díolfaidh mise thú ar a shon indhiu. Oidhche Shamhna seo chugainn fáigh seamróg na gceithre nduilleóg, agus cuir faoi do cheann é nuair a rachas tú a chodladh. I lár na h-oidhche béidh brionglóid agat, agus má tá ór i bhfolach ináit ar bith ins na Rosaibh [chéfedh]? tú é ins an bhrionglóid c’én áit a bhfuil sé. Ach Diarr sí ar Seamus gan a ghabhail a chóir an áit a rabh an t-ór, no gan é a innse do dhuine ar bith da ba mhian leis ádh agus ráth a bheith

Chualaidh mé Michéal Ó’Scanalan (as Cró-na-Dúinne an Clochan) ag rádh go raibh (stone-axe agus (flint arrowhead) ag a athair. agus gur (Tuagh na mire) an t-ainm a bhí aige ar (Slíne Axe) agus (Sághad na Spéire) ar (Flint arrowhead) Bhí seort creidimh ag a athair (a dubhairt sé) Nuair a bhí a leithead le fághail in áit ar bith go raibh droch-am. Nó mí-ádh i ndán d’on áit sin. Chréid a athair gur as an spéir a thainic “Sághad na Spéire”, agus gur comhartha go raibh troid no “dortadh fola in ndán don áit in a fuaras a leithead. Tá baramhail ag na sean daoine go fóill gur ins an spéir a dheanas “Flint” an toirneach nó thig drithleógaí as dhá ghiota “Flint” cumailte ar a chéile.
Chuir mé ceist ar Mhicheal caidé’n baramhail a bhí ag a athair fa Tuagh na Mire (Stone Axe). Dubhairt sé gur shíl na sean daoine go rabh dream-fiadhain (Lucht Mire) (a dubhairt seisean) sa tír seo fadó, agus nach raibh oiread inchinn acú go dtiocfadh leo gléas troda níos féarr a dheanadh. Dubhairt Mícheal, gur shíl sé fhéin, gur órnadaí bhí ag na daoine fadó.

1C
(14) Ní shiubhlann dé le Mío-Rún na nDaoine 110
(15) ‘Na cuir do rún I ndioghaltas110
(16) Sparáil na circe fraoichar 111
(17) An Cléir cáinte an fhraoch 111
(18) Colm Cille agus an coileach 112
(19) Mar fuair an bhean an duais 113
(20) Spre Maighread Nic Pháidin 114
(21) An Crochnaid 119
(22) Tobac indiaidh bidh 118
(23) ‘Pope’ William 124
(24) brat aréir 136
(25) deireadh faistine 137
(26) ‘Ta an ceathair os cionn an trí 137
(27) Eamon an Chréipí 138
(28) An [theasumhal]? 138
(29) A Sean Chailleach Gallta 154
‘Níl dadaidh cosmhail leis na preataí’
(30) ‘(ol do deoch) 276
C Dánta Diaga agus Páidreacha
(1) Urnaigh roimh an Pháidrín 2
(2) Faoisidín an chloiginn 2
(3) Paidir ag dul a luighe 33
(4) Páidir na Páise 34
(5) Gríomh adhraidh 34
(6) Urnaigh an Scabaill 35
(7) Paidir eile roimh dul a luighe 35
(8) Páidir roimh dul a luighe 36
(9) Gríomh buideachais 36
(10) Paidir 36
(11) Urnaigh an Scabaill (leagan eile) 37
(12) Paidir roimhe dul a codladh 60
(13) “Is mé an creatúr lag 61
(14) Dán oilean Locha Deirge 70
(15) Dán an Tuir 71
(16) Caoineadh na dtrí Muire 72
(17) Seacht Subhailcí na Maigdeana Muire 73
(18) Na Ceithre Críoca déidheanacha 85
(19) Teiceadh an Naomh Teaglaigh 90
(20) A Ghiolla Peadair 118
(21) Altú bidh 118
(22) Altú ndiaidh bidh 118
D Amrán agus Ranntaí
(1) Nuala 12
(2) Amhrán Tamhnach Mhullaigh 14
(3) An Táilliúr Aerach 17
(4) Giotaí 114. 115. 116
(5) Mín an Féidh 116
(6) Buachailleacht Bó 117
(7) Gleann Domhan 120
(8) Ainnir an Mhalaidh Bhuidhe 121
(9) Séamus Ach Murcaidh 122
(10) Da gcastaoi Cáilín deas 123
(11) Amrán an oraibh Fallsóra 125
(12) Cumhaidh Croidhe Cáilín 126
(13) [Mo]? thúirne lín 127
(14) Amrán Cumhaidh 128
(15) Amhran Toralaigh Uí Shiadhail 129
(16) Amhrán an tSaighdiúra 130
(17) Éirigh suas a Róise 131
(18) Seamus ac Loinsigh 132
(19) laoi an duirn 145
(20) Mo [cleamhans]? ar an carn aoiligh 157

1035
1B
Clár
Scéalta
(1) Mar tainig an tainm ar Loch B.Séad 1
(2) Is giorra cabhair Dé na an doras 3
(3) Mar fuair Tir Chonaill a hAinm 4
(4)Nigheán an Rí agus a leas mhathair 7
(5) Cur i gcéill na mban 9
(6) An Rí O’Domhnaill 20
(7) Tuartha na háimsire 82
(8) O’Domhnaill agus a bhean 149
(9) O’Domhnaill agus bráithre D.na nGall 150
(10) Fáilte Uí Domhnaill 150
(11) An bean ba amaidighe sa tír 23
(12) Domhnall Mór agus D. beag 27
(13) An bheirt Ghadaidhe 39
(14) Micheal ar an Lagán 40
(15) Gilbín beag agus G. Mór 44
(16) Mac an Ríogh 47
(17) Domhnall amaideach 49
(18) An Caiftín óg 53
(19) Faire an bhacaigh 58
(20) Sasanach Machaire Galthain 62
(21) “Agus tuilleadh dá mbíodh se agam” 66
(22) Ag toghadh mrá 68
(23) Tadhg agus na Cruit 75
(24) Diarmaid mac na baintreabhaighe 77
(25) Na Fianna 79.
(26) Nighean Chormaic Mic Airt 139
(27) Eachtraí Oisin 140
(28) Scéal grinn 87
(29) An Ciaróg an dardaol agus an ? 85
(28) Uan Dé agus uan na giorrsaighe 84
(29) An dubhan alla 94
(30) Is deise cabair de ná an doras 95
(31) Clann tSuibhne na miodóg 112
(32) Taisce Sheán an tSiabtha 135
(33) Taisce na loclainach 135
(34) Produsdanaigh an Pointe 157
(35) An cáirdeas Críost 152
(36) Ní thearn Dia droch la ariamh 154
(37) Ag geaftaí na bhFlaitheas 155
(38) An Gaoth aniar i an fhearthainn anoir 156
(39) An Fidileóir Caoch 157
(40) Amhrán an tsagairt 159
(41) An Sagart Mór O’Domhnaill 160
(42) Eachtra an Bhaoghallaigh 161
(43) Comairle na mathara 164
B Scéiliní
(1) An Rúideogach 4
(2) An madad ruadh agus an gearrfiadh 4
(3) Scéiliní agus giotaí 6
(4) Nimic a thig 16
(5) Peadar Ruadh 18
(6) Conall agus Eoghan 19
(7) “Sop seise os cionn Fóid” 26
(8) An tiolar agus an dreolán 59
(9) Rogha na mrá 74
(10) Toralach Ó’Siadhail 83
(11) Tubaiste an Scadáin 83
(12) Pádaí an Cháir’ 84
(13) An Chead Ros dearg 96

239. Is lugha na frigh máthair cointinne (is beag an rud a dtig an chointinn as) (P. Sheóiní)
240. Duine droch - chroidhtheach, duine doicheallach agus duine cúl-chainnteach
241. Here’s to strands and barren lands
May ever I be free
From rocks and sands and scolding woman’s tongues
O Lord deliver me. (A. Ní Ch.)
242. Bhí mé ag deánamh cruasacht trágha (baint slóbhach) P.Sh.
243. Sciordann éan as gach ealt(a) (Bíonn duine corr ar gach teaglach - nach mbíonn cosmhail leis an chuid eile) A. Ní C
244. Is bocht an fear a chuireas a mhraoi in a phóca (sé sin a phósas geall ar spré) A. Ní C.
245. Greim an fhir bháidhte - bhí greim an dá bhruach leis A. Ní
246. Sláinte an bhradáin; croidhe folláin agus beal fliuch.
247. Sláinte an asail - ní fhaca mé asal marbh ariamh.
248. Dá nidh nár casadh orm ariamh, torram pedleara (tinnceara?) agus asal marbh
249. Ní tiocfadh leobhtha rath a bheith orta; bhi siad ag trúth (tnúth) le chéile
250. Ní (tioc) itheann an tailliúr im ach inithigheann sé le na linn.
251. Shílfea go bhfuil móthú fá na néalta (comhartha doinnine)
252. [Chunglothadh]? sé na corra (An ghaoth anoir ón tsliabh. Dóigh eile air “Dfheannfadh sé na corra”. Corr = sand eel)
253. “Níl mé ag maoideamh an siubhail ort”, mar dubhairt an bhean nuair a casadh an fear uirthi ag dul suas ar an chroich.
254. Pós bean sléibhe agus pósfaidh tú an sliabh uilig.
255. “Glóir do Dhia agus peachaidh an toighe seo ar an teach seo thiar”.
(Paidí Mór O’Sléibhín a dubhairt dhe dh’iontras. Bhí bean ‘an teach seo thiar i láthair agus shíl sí go dtuitfeadh na peacaid uilig uirthi féin)
256. Na mol agus na cáin
Na dean fanachaid ar sráid
Na dean cráid (cnáid) ar dhuine bhocht
Na bí (ar) deireadh i gcoill nó (ar) tús i gcurrach
(má mholann tú duine b’fhéidir gur goirid go mbéadh cúis a chánta agat agus is amhlaidh leis an cánadh fosta. Má bhíonn tú ar deireadh sa choillidh béidh an duine eile ag lúbadh na slatach romhat agus buailfidh siad thú san aghaidh. Má bhíonn t

220. Siubhal mé shoir agus shiar, Agus thainic mé aniar an aithghiorra dubh. Ní fhaca mé dadaidh ariamh. A codlochadh ‘n oidhche le muic (A. Ní C.)
221. Trocaire agus grásta go bhfághaidh tú agus bás gan peacaidh. (Nóra Nic Giolla Bhrigde)
222. (Níor Ní Ódhráin, an teach a b’fhuide shiar in Éirinn)
Tá sé comh fada siar le Mór ní Odráin. (N. Nic G. Br.)
223. Tá siad comh buidhe le Cailleacaí Buidhe Machaire Gálthain
224. Tá se comh fada o thuaidh le poll toighe léabáin.
(Poll toighe léabáin = Uamha de pholl mhór domain ag Ceann Málaínn)
225. Nuair a shíleas bean an óil mo chuid óir a bheith caithte béidh sean táirngí bróg in mo phoca da mealladh (A. Ní. C.)
226 Na suidh i ngáimhthín (goimh - shíon) an dorais (S. O’Baoghaill)
227. Slán goile slán is mó sáith ar bith (A. Ní C.)
228. Gach éan mar oiltear agus an fheadóg sa mhónaidh (Is dual do gach duine an áit in a dtógtar é - Nóra Nic Giolla Bhrigde)
229. Ní thabharfadh an fiach dubh do’n éan é
Dá dtugadh féin níor leis féin é (Bhearfadh sé bás an éin. (N Ní Ch.)
230. A whistling woman and a crowing hen is not sanctified in one townland (A. Ní C.)
231. Ghreim an fhir bháidhte (bionn sé daingean) A. Ní C.
232. Sé do mhac do mhac indiú, sí do inghean do inghean go deó A. Ní C.
233. leath riarstanais teacht na Feile Brighde
(ba cheart do daoine leath preataí, leath mónadh, leath féir [etc]? a bheith aca fá’n Fheil Brigde) A. Ní C.
234. Geibh cos ar siubhal rud nach bhfághann cos na comhnuidhe
235. D’ólfadh se galún Uí Dhomhnaill (D’orduigh an dalach 16 leath - pionta d’a lucht leanamhna ach nuair a cuiread an deoch ar bórd goidé bhí ann ach sé cárta déag = galún Uí Domhnaill. Bhí O’Domnaill comh fiúntach sin nár leig se dadaidh air ach an sgór a dhíol) N. Ní. Dh.
236. Aimsighidh an dall a bheal ach nach léir do an greim is fearr (Peigí Sheóiní).
237. Tá sé ar slabhradh ag an miartún = mío-fhortúin (Tá sé ar slabhradh ag an diabhal) (P. Sh)
238. Tá sí ag deánamh cómhrád na colpaige (ag innse rud d

Ar lean ó leath 134198. Béal éin agus croidhe coileain
199. Léigh sé ó mholaidh na glóire é (scéal nó rún a scéitheadh nó [mí-chliú]? a chur amach ar duine)
200. Gheobhaidhmid tuilleadh ar eagla na fodla shuas (dá mbíodh duine ag fághail réidhe fá choinne rud speisealta ar bith agus eagla air nach mbéad a riarstan as aige fa choinne na hócaide, deirfead siad se. Ach goidé an rud na fodhla shuas?)
201. Ní has uisge fuar a d’éirigh sé (bhí chúis leis)
202. Mhá tá duil agat eolas maith faghail orm tar agus comhnuigh liom.
203. Bain a ‘chluas de’n (dáiltín) tuirtín agus tabhair a sháith do’n dáiltín (a dubhairt an taidhbhse leis an leas mathair).
204. Ba ghéar é gan (gab) gob. (Nóra Nic Giolla Brighde) (A. Ní C.)
205. Itheann muca míne féin triose.
206. Bean, cat agus caora na trí rudaí is roigne amuigh.
207. Ní ólann na mrá an lionn ach téidheann sé thart le na linn. (N. Ni G. B.)
208. Gealach na gConnlach - an ghealach a thig roimh an tSamhain agus a fhágas an tSamhain na dhiaidh.
209. Ní thuigeann an sáthach an seang agus ma tuigeann féin ní in am (Péigí Sheoiní. Oilean Uaighe)
210. Pós do thoil ach na pos do shaidhbhreas (sa tSean scéal)
211. Is fairsing Dia sa cumhglach (N. Ní D.)
212. An té a mbíonn an tocras air bíonn sé ag mianfaigh
(“You never yawned but ahen you want meat money or sleep”. A. Ní Ch.)
213. Thug sé urchar an daill fá’. Abhaill (féach scéal oisín)
214. Fadh is ta Dia linn is cuma cé tá ‘nár néadán.
215. Baineann an coimheadh maith an ceann den tubaiste. (N. Nic G. Brigdhe)
216. Bíonn uair na h-atchuinge ann. (“Good watching disarms danger”)
217. Is maith an rud an chuideachta go dtaraidh ann bidh.
218. Biseach an Aoine agus bás Dia Domhnaigh
219. Biseach don creáchta uachtar blaithce (Pedders cream)

“Bal a rúin”, a dubhairt an mhathair, “rachfaidh tú in a leitheid seo de theach anocht le na bhfiacail”. Agus chuaidh agus d’iarr loistín mar a gcéadna.
Chuir sí sin suas duithe ar fad, nach dtiocfadh léithe a coinneal istigh na go rabh an mac ag brath ar bean a thabhairt isteach i gcionn cupla lá agus go rabh siad ag deánamh réidh fá choinne na hócaide. Dubhairt sise go bhfanfadh sí cibé.
Bál nuair a thainic an fear óg isteach thug sé [achmhúsan]? d’a mhathair cionnus leigint do bhacach [mrá]? baint fuithe sa chlúdaigh. D’éist an bhean óg leis agus i ag leigint uirthi féin go rabh sí na codladh. Bhí sí ar shiubhal na baile le brachadh an lae ar maidin.
“Bal a nighean”, dubh: a mathair, “rachfaidh tú amach anocht go bhféacaidh tú an tríomhadh fear agus chuaidh. Chuaidh sí go dtí an doras agus d’iarr lóistín ar an mhraoi seo. Fuair sí sin agus fáilte. Thainig an buachaill isteach agus d’fhiafruigh de’n mháthair cé bhí na luighe sa chlúdaigh. D’innis an mháthair gur bean bhocht a bhí ann agus nach sise gabhail a chur a’n duine amach a thainic ar an seála sin.
“A mháthair, is maith a rinne tú sin a dheanamh”. Chuaidh sé a dheanamh a suipeara agus d’fhiafruigh an dtug sí a dhath don bhean bhóicht. Dubhairt sise nach dtug, go rabh sí ag éileamh nach rabh sí abálta dadaidh a chathamh. Rinne seisean dhá cuid dá shuipear, mhusgail an bhean a bhí sa chlúdaigh agus thug a leath duithe.
D’imthigh sise ar maidin agus d’innis an scéal da máthair.
“A nigean”, arsa sise, “sin do fhearsa”, agus phós sí é.

Comhairle na Máthra.Cáilín a bhí ann a rabh ‘notion’ ag triúr fear duithe. Bhí súil ag ghach a’n duine de’n triúr uirthi agus is cosmhail gur chuir gach duine aca, án ceust deacair’ uirthi taobh istoigh de spás goirid. Ní thiocfadh leithe deanamh amach go rabh toil aici de a’n dhuine aca thar an duine eile. D’iarr sí [cáirde]? i ngach cás agus d’innis sí an scéal da mathair.
Bhí ceann fada ar an mhathair agus cuir sí [couian]? uirthi dul go dtí achan teach aca ar a sheal agus í cóirighthe i riocht bean deirce go bfeicfeadh sí duithe féin goidé an cineal beo i bhí in gach teach aca fá leith.
An chead teach a dteachaidh sí ann ní rabh aon dhuine istigh ach an mathair. Dubhairt sí nach dtiocfadh leithe í leigint isteach nó go rabh an mac ag coirín an toighe le bean a thabhairt isteach ann.
Dubhairt an cáilín gur cuma leithe, go ndeánfadh sí seift duithe féin agus go mbéadh sí ar siubhal le teacht an lae maidin i mbárach.
Nuair a thainic an fear óg isteach bhí sé cineal [mall]? san oidhche agus bhí an mhathair na luighe. Bhí an bhean óg na luighe cois na teineadh. D’fhiafruigh sé do’n mháthair cé bhí sínte annsin agus labhair sé go goirgeach léithe. Dubhairt a mhathair gur bean bocht a bhí ann. Thiompuigh sé ar a mháthair go garb agus thug teanga mhilltineach duithe gheall ar í leigint isteach.
Rinne sé a shuipear annsin agus chuaidh a luighe. Bhí an cáilín óg ar shiubhal ar maidin sul ar éirigh a’n duine. D’innis sise do’n mathair nuair thainig sí goidé mar bhí.

“Och, och”, arsa sise, “ní fhaca mé a’n cháilín comh doigheamhail leatsa ar an tsaoghal ó cailleadh mo nighean féin ta bliadhain ó shoin”. Ní rabh an cáilín i ndon bheith na tost níos fuide. Rith sí agus chuir a dá lámh fá mhuineal a máthra gur phóg go cinealta í. D’aithin sí annsin í agus hobair go bfuair sí bás leis an luthgháir bí uirthi.
Thainic fear an toighe isteach annsin agus chuir seisean fáilte [romrí]?
D’innis Conall gach rud a thárla, o tús go deireadh. Fuair sé an cáilín mar bain-chéile. Mhair an bhainfeis lá agus bliadhain agus annsin thainic siad arais go Beal Uaighe agus chaith siad a saoghal go seascar [soghmhach]? ar an oilean ó sin amach.
(Tigh an píosa seo shíos isteach indiaidh na reáltóige eile)
*”Bhfuil dadaidh eile dhe dhith ort anois” arsa sideóg eile. “Ta”, arsa seisean, “ta beirt sagart i gCeann Caslach agus iad ag troid fá’n pharoiste agus ba maith liom go ndeánfaidhe réidhteach eadtorra”.
“O”, arsa sideóg eile, “caithfidh tú dhul ionnsair an phápa. Ar siubhal libh na roimhe”.
Nuair a thainic siad fhad leis an roimh agus toigh an phápa, chuaidh Conall isteach agus [mhínigh]? sé an cás do.
Rinne an pápa an tóghadh agus thug se teastas do Chonall le tabhairt don sagart páraiste Úr.
Chuir Conall an paipear isteach in a bhrollach agus arais leobhtha go Ceann Caslach. Nuair a fuair an sagart ordú an papa bhí siad araon sásta. sásta.

Thainic fearg orthasan leis agus buail sideóg aca bhuille i mbeal an cháilín agus rinneadh balbhan dí.
Thug Conall abhaile leis í agus bhí sé ar oilean Uaighe aige ar feadh bliadna gan focal a rádh.
Oidhche ceann bliadna bhí graithe ag Conall ar Tír Mór [aran]? agus nuair a thainic sé i dtír cé bhí ag an chionn eile de’n tráigh [ach]? na sidheógá. Chuaidh Conall i bhfolach agus rinne se cúl éisteacht [ort]?
Bhí sideóg ag caint, “bliadain [comthrom]? as an oidhche anois fuadadh an bhrídeóg uainn”.
“Bal”, arsa fear beag eile, “ní rabh mórán dhe bharr (aige) ag an Bhaoghallach ná ní rabh sé i ndon focal a rádh ó shoin.
Labhair sideóg eile, “Dá mbíodh fhios ag an Bhaoghallach go léagasfadh deoch uisce í as Tobar na nDeorann sin shuas, bhéidh sé ceart go leor”.
Phill Conall arais comh tiugh géar as tiocfadh leis le deoch uisge as an tobar gur léigheas sé an bhean óg. “Anois”, arsa seisean léithe, “ar mhaith leat a dhul na bhaile ionnsair do muintir”.
“Ba maith cinnte”, arsa sise.
“Bhal, fágh réidh agus tar liomsa”.
Shiubhal siad de lá agus d’oidhche go dtainic siad go teach a Hathara. Chuaidh siad isteach agus níor aitin duine ar bith iad. Chuir siad i gcéill gur lucht déirce iad. D’iarr siad loistín na hoidhche agus fuair siad sin.
Bhí siad ag deánamh a ngoradh i dtrátha na hoidhche agus bhí bean an toighe ag stanadh idir an dá shúil ar an mraoi óig. Thoisigh sí a chaoineadh sa deireadh agus d’fhiafruigh na cuairteoirí duithe goidé fáth a caointe.

Eachtraí an BhaoghallaighIns an am fadó thainic fear de Clann Baoghallaigh amach as oileán Uaighe le dornán earraidhe a fhághail ar tír - mór. Nuair a shroic sé tráig Dún na Séad ar an taobh eile bhí seachtar leaprachán ina suidhe ar an tráigh roimhe.
“Fáilte romhat a Bhaoghallaigh”, arsa duine aca.”Tá tú ar lorg tobaca agus níl ach píosa amhain fágtha sa t-siopa. Dean deifir”. Ceart go leor ní rabh le faghail aige giota suarach. Chuir sé an tobac in a phoca agus phill sé arais. Bhí na fir sidhe na suidhe ar an áit céadna roimhe, “agus a Bhaoghallaigh” arsa fear aca, “is fada tú ag maoidheamh cota gorm duit féin. Má thig tú [linne]? na Spáinne béidh ceann le faghail agat”.
“Rachfaidh agus fáilte”, arsa an Baoghallach.
Tharraing gach sideóg aca buacallán buidhe agus chuaidh a mharcaidheacht air. Rinne an Baogh an cleas céadna agus ar shiubhal leobhtha na Spáinne. Níorbh ‘ fhada go bhfaca siad teach agus d’amharc siad fríd an fhuinneóig agus cinnte go leor bhí cóta breagh gorm crochta taobh istigh. Fuair fear de na sideóga an cóta agus thug do’n Bhaoghallach é.
Ar ais leobhtha go Beal Uaighe agus labhair an tríomhadh sidheóg annsin, “Ta bainfheas san iarthar anocht, ar mhaith leat dhul ann”. “Ba maith cinnte”, arsa conall, agus ar shiubhal leó go Co Mhuigheo.
Nuair a thainic siad fhad le teach na bainse bhí cáilín doigheamhail deagh-craicneach ag damhsa. D’fhuadaigh siad í agus as go brathach leo ag tarraint ar Beal Uaighe arais. I rith an aisdir bhíodh an cáilín ar chúlóig le gach duine aca fá seach.
Nuair a thainic siad go Tráigh na Cruite d’iarr Conall ortha an cáilín a chur ar cúlóig leis. Ní luaithe rinneadh sin ná ghearr sé fáinne thart ar an bheirt aca ar an tráigh leis na sideógach a coinneal amuigh.

Scéal Fíor. {Nuala Ní Dhochartaigh. 84. Oilean na Cruite, Ceann Casla a d’aithris. S. Ní Dhochartaigh a scríobh.
Nuair a bhí an sagart mór O’Domhnaill na chomhnuidhe anuas annseo i mbeal na Cruite bhí sé iontach soineanta agus is iomaid cleas a d’imir sé ar Toralach O’Baoghaill agus is iomaidh ceann a d’imir an Baoghallach airsean.
Bhí an sagart mór an tugtha do tobac agus ba Ghrathach le leadhb de bheith ar fhis leis in a phóca.
Maidín Dhomhnaigh amhain chuaidh Cathal ‘un Faoiside chuige Gheall ar cleas a imirt air chuir sé a mhéara agus tarraing sé an tobac as póca an t-sagairt.
Nuair a bhí a fhaoiside deánta ag Cathal, arsa seisean, “Ghoid mé tobac ó dhuine éigan”.
“Tabhair do arais é agus béidh sin ceart go leor”, arsa an sagart.
“Seo dhuitse é a Shagairt” arsa Cathal, ag tairgint an tabac do.
“O Tabhair do’n fear ar leis é”, arsa an sagart.
“Bhí ins ‘gha thabhairt do” arsa C., “agus ní ghlacfadh sé uaim é”.
“Mar sin de” ars an sagart, “thig leat fhéin a choinneal, ná níl sé dhe dhith [ormse]?
Bhí go maith go rabh an t-aifreann thart agus a bhricfeasta ithte ag an t-sagart. Cuir sé a lámh in a phóca agus tharraing amach a phíopa ach ní rabh dul aige an tobac a fhághail. Is annsin a smaoitigh sé ar Cathal ach bhí seisean ar shiubhal isteach tráigh na Cruite agus toit ins an aer aige. Bhí [bob]? buailteaige ar an sagart an iarraidh seo!

Rinne sí mar h-iarradh uirthi. Comh luath agus bhí an t-amhran ráidhte aicí bhí sí na léim ar shiubhal. D’aithin seisean gurbh í a bhí ann agus bhí sé ar shiubhal na diaidh ar an bhomaite.
Bhain siad teach an t-sagairt amach gur phós sé iad agus d’fhág sé an bhean eile.
(Nóra Nic Giolla Bhrigde (84) Machaire Clochar, Doire Beag, Gaoth Dobhair. Ní rabh an t-amhrán aicí a d’fhoghluim an sagart do’n (mraoi) cáilín bhoicht)

“Amhrán an tSagairt”.Bhí péire fá choinne pósadh agus bhí a phairtse in éadán í a phósadh mar bhí sise bocht. Ach bhí bean eile ar an bhaile a bhí saidhbhir ar mhaith leobhtha cleamhnas posta a dheánamh léithe agus chuaidh se ionnair na [mará]? seo.
Lá ar na bhárach bhí an cáilín bocht seo a fágadh, bhí sí ag gabhail an bealach mór agus casadh an sagart uirthi.
“Tá tú buadhartha indiú”, arsa an sagart léithe.
“Tá”, dubhairt sise, “mé buadhartha”.
“Tar chugamsa anocht”, arsa seisean, “go bhfogluimidh me amhrán duit”.
Nuair a bhí an tamrán fogluimthe aicí arsa seisean.
“Tá an lánamhain le pósadh i mbárach agus béidh bainfheis mór aca. Nuair a thiocfas siad le pósadh iarrfaidh mise ar mo cháilín sheirbhise innse daobhtha nach [mbínn]? sa bhaile go dtí an oirthir le na bpósadh. Ach cibé béidh an bhainfeis aca oidhche i mbárach. Nuair a thiocfas an oidhche cóirigh tusa thú féin in éideadh mrá boichte agus gabh isteach agus suidh i gcoirneál dorcha. Nuair a gheobhas tú suaimhneas abair an t-amhran. Comh luath agus tá se - ráidhte agat bhí do léim amach ar an doras”.

Thoisigh an ceól ba bhinne a chuala tú ariamh agus shiubhal an cuideachta thart ar an teach agus bhí siad fadalach ag teacht isteach. Thainic ciúnas sa deireadh agus nuair a d’amharc Nóra amach arais ní rabh duine ar bith le feiceal thart fá’n áit.
Bhí iongantas mór ortha uilig acht níorbh fhada go dtí gur nochtadh an sceal. “Bhí an (píobaire) Fidleoir Caoc marbh agus curtha le trí seachtmainí ach choinnigh sé a fhocal go deireadh an chaibidil”.

Oidhche amhain thainic sé isteach agus cuman an [bhái]? air agus arsa seisean :-
“A Nóra caithfidh tú cuideadh liomsa suas go Dún Luighche na ní bhéidh mé i bhfad beo agus tá mo [bhean]? curtha suas annsin agus ba mhaith liom a bheith curtha ins an roilic cheadne léithe”.
“Oro a thaisge!” arsa Nóra, “Níl bás ar bith ort agus tá do chomhairle a dhíoghbhail ormsa. Tá cleamhnas [deán]? ag m’athair damh agus níl [suim]? ar bith agam ins a fhear a thóg sé damh. Thug mé searc mo chroidhe do bhuachaill og eile agus níor mhaith liom scaramaint leis”.
“Glach mo chomhairlese”, arsa an F.C., “agus pós do thoil ach ná pós do shaidhbhreas, agus leóga seinfidh mise ceól do bhainse”.
Bhí go maith agus ní rabh go holc. Bhíodh Nóra ag goid cuid d’a cuid chirtigh ar shiubhal ó lá go lá go dtí go rabh achan rud réidh aicí.
D’éaluigh sí fhéin agus an buachaill óg agus pósadh i ngan fhios iad. Ní rabh iomrádh ar bith ar an phíobaire, ach nuair a [phill]? siad ó’n teach phobail lá na bainse, rinneadh réidh feasta beag agus [sul]? a rabh se caithte aca d’amharc an bhaitreach (= waiter) amach ar an fuinneóig agus arsa seisean.
“Dá bhfeicthea an méad daoine tá ag teacht aníos an [camhsa]? - agus seo chugaibh an fidileoir (piobaire) caoch i dtosach”.
“Ó”, arsa Nóra, “nach breagh an rud go bhfuil mo shean - chara ag teacht. Béidh ar sáith cuideachta againn gan mhoill, núle abtú do’n Righ”.

An Fidileóir Caoch.Bhí cáilín (bean) darb ainm Nóra Ní Dhomhnaill na comhnuidhe amuigh annseo i dTír Móir. Ba bhreag cinealta an cáilín í.
Bhíodh fear siubhal ag dul thart an tam sin darb ainm “an Fidileoir Caoch”. Ba gráth leis loistín a fagail i dtoigh athair Nóra.

“Mo Chleamhnas ar an Charn Aoilighach.I ngleann sa choillidh uaignigh ar caitheadh mo shaoghal
Ó Dhomhnach go domhnach is go maidin Dia luin.
Féitheamh an tráthnóna cé thiocfadh ‘an toighe
Is gan duine le feicilt a thógfadh mo chroidhe.Éirigh suas a cháilín mur bhfuil tú do shuidhe
Fosgail an doras agus leig mise ‘un toighe
Tá buideal in ni’ aice liom as “dram” do mhraoi an toighe
As ní féidir go ndiúltann tú fear óg brath ar mhraoi.Nuair a éirighimse ar maidin agus amharcainn uaim
Ar a ‘bhaile ndaí thall a rabh mo ghrádh ann
Ag sileadh na ndeór síos liom go trom
Agus gníomhsa mo leasnadh bíos cosamhail le cumhaidhBeirmise comhairle (mo mhallacht) do’n bean óg bhí [mo]? dhiaidh
Gan dul i bhfad ó bhaile i mhaithe le caint béil
Ach mo chleamhnas an charn aoiligh
Is mo cháirdeas Críost i bhfad uaim.
(Maighread Ní Gallchobhair 46, Croc Fola, Gaoth Dobhair).

TomhaisNí fuil é agus ní feóil é
Agus is ó fuil agus feoil a d’fhás sé
Agus gníonn sé réidhteach idir caraid agus námhaid.
Freagra - Peann cleite.

“An Ghaoth Anoir agus an Fheartainn Aniar”Bhí buachaill as an áit seo ar fasta ins an Lagan agus bhí a mhaighistir go han dian air _ ní thabharfadh se baoghal ar a sháith do le hithe. Mharbh se bullóg uair amhain agus is beag sgiar a fuair an buacaill aimsire seo. Thainic an buachaill isteach oidhche amhain ó bheith ag áirneal agus chuir fear an toighe ceist air goidé an cineál oidhche bhí ann.
“Tá an ghaoth anoir agus an fhearthaina aniar” arsa seisean, “agus níl sé ag cur nó na thuradh”.
“Nach mór an tiongantas sin”, arsa an fear.
“Ní mó an tiongantas é ná an [mart]? uilig bheith na cruadhógaí”, arsa an stocach.
Fuair a buachaill comhthrom na Féinne o sin amach.
(Nuala ní Dochartaigh, (87) Oilean na Cruite, Ceann Caslach)

“Moladh agus buaidheachas duit, a mhic Dé nár choinnigh aon duine ariamh amach as do Ríoghacht agus ní choinneocaidh tú mise amach as do mhór - throcaire agus grásta”.
Fosgladh an doras do annsin agus hiarradh air teacht isteach.
(Nóra Nic Giolla Bhrighde (84 bliadna i lughnasa 1936), Machaire Clochair, An Bun Beag, a d’aithris na ceithre sgéalta [deireanna]? acha seo. Siubhan Ní Dhochartaigh a scríobh síos iad)

Ag geaftaí na bFlaitheas.Fuair fear bás uair amhain agus bhí sé ag iarraid a dul isteach ins na Flaitheas. Buail sé ar an doras ann agus fosgladh do é. Fiafruigheadh do goidé an graithe a bhí aige annsin.
“Tá mé ag iarraidh dul isteach”, adeir sé.
“Cé’n gar duit bheith ag iarraidh dhul isteach agus gan tú ar faoiside le seacht mbliadhna”.
“Cé hé thusa”, arsa an fear amuigh.
“Mise naomh Tomas”, arsa an fear istigh.
“Tá tusa istigh”, adeir sé, “agus nach gcreidfea go dtearn ár slánuightheóir aiséirighe go gcuirthea do meara san áit a dteachaidh na dealga agus do lámh an áit a dteachaidh an sleagh”
Dhún Naomh Tomas an doras agus d’fhág annsin é.
Thoisigh sé a buaileadh agus fosgladh arais do.
“Goidé tá ort”, arsa an dara fear.
“Tá mé ag iarraidh dhul isteach”.
“Cé’n graithe atá agat istigh agus gan tú ar faoiside le seacht mbliadna”.
“Cé thusa”, arsa an fear amuigh
“Mise Naomh Peadar”, adeir sé.
“Tá tusa istigh agus gur shéan tú mo shlánuightheóir agus nuair a bhuail an eagla thú mhionnuigh tú nach rabh fios agat cé hé fein”. Dhruid Naomh Peadar an doras.
Fosgladh do an tríomhadh uair.
“Tá mé ag iarraid dhul isteach”, arsa seisean.
“Ar ndoighe ní rabh tú ar faoiside le seacht mbliadna”
“Cé hé thusa”.
“Mise Mac De”.

Ní Thearn Dia droch lá ariamhSan am fadó bhí fear saidhbhir na chomhnuidhe i dteach ghalanta. Bhí achan rud aige ach an taon nidh is fearr do duine ar bith ar an tsaoghal seo, sé sin an creideamh
Samhradh amhain bhí sé ag báistigh agus síor - cur i dtólamh agus ní rabh an bodach sásta
Lá amhain bhí sé na seasamh ag an gheafta ag amharc uaidh nuair a thainic fear deirce aníos an [camhs]? “Dia dhuith a dhuine uasail”, arsa an fear bocht, “nach breagh an aimsir tá againn.
Thoisig an bodach ag mallachtaigh agus d’amharc an fear eile go truagcanta air, “a dhuine” arsa seisean cha dtearn Dia lá ariamh ach lá maith”.
Thog sé a mhála agus as go brath leis. nuair a bhí sé imthighthe d’amharc an bhodach ar an áit a rabh sé ‘na séasamh agus shonnruigh sé go rabh trí luibh úra ag fás ann. an tríomhadh lá na dhiaidh sin bhí blátha deasa ortha agus bhí fhios ag an bhodach ó nár slánuigh - theóir a fuair sé.
Thoisigh sé a smaoitiú ar an droch saoghal a chaith sé agus gheall sé do féin a bheatha a leasá.
Rinne sé a anam le Dia. Thóg sé teach - phobail ár agus chaith sé a cuid saidhbhris i seirbhis dé agus ag deánadh maith ó sin amach.“A Shean Chailleach Gallda nach ngéileann do Dia. (A. Ní Ceallachain
Biseach nár fhághaidh tú go dtéighidh tú ar [mure”]?
(Múinteóir a bhí sa teach agus bhí an bhean seo ag géilleadh leis an déidead.
Dubhairt sé go rabh órtha an déididh aigesean agus d’iarr uirthe dul taobh amuigh de’n doras agus na [fitla]? seo a radh na dhiaidh)

Bhíodh an stocach amuigh ag obair go dian sa lá, agus ins an oidhche bhíodh sé in a sheomra fhéin ag léigheadh ag dean, amh stuidéir go mbéadh an coinneal reaite.
Chuaidh an bhliadhain thart mar sin agus ar an oidhche dheireannaigh dubhairt an cáilín aimsire, “Tá an buachaill seo againn anois le bliadhain agus níl fhios ca [leis]? a dtainic sé nó dadaidh fa dtaoibh de ach oiread leis an cead lá. Ba cheart duit eolas éighinteacht faghail fá dtaoibh de”.
Chuaidh fear an toighe go dtí fuinneóg an t-seomra a rabh an buachaill ann agus chonnaic sé é istigh ag léigheadh go dteachaidh an coinneal as.
Annsin thainic trí colmain anuas agus rinne siad ceithre ceathramhnacha de ar an tábla. Annsin chuir siad le cheile arais é in a chruth féin. Bhí fhios ag an fhear annsin gurb é a alt féin é agus bhí fhios aige cé bhí aige ann.
Lá ar na bhárach d’innis sé do’n bhuachaill gurb eisean a cháirdeas Críost agus fá’n rud a chonnaic sé an oidhche roimhe ré. Thug sé do tuarastal maith annsin agus d’iarr air pilleadh abhaile ionnsair a mhuintire féin.
Rinne sé sin agus is roimhe bhí an fáilte. Choinnigh sé leis an léigheann agus d’fhoghluim sé le bheith na shagart ag altóir de. D’éirigh leis dhul ar aghaidh agus bhí sé na cairdineal sul a bfuair se bás.“Má fhághann duine bás i bpárraiste Gaoth Dobhair agus é a chur ins na Rosaibh tiocfaidh torramh eile as párraiste na Rosann go Gaoth Dobair os a choinne sin. Tá seo le sorú leis na cianta”.

An Cáirdeas Críost.Bhí lánamhain ann i bhfad ó shoin agus bhí siad tamall maith posta gan clann ar bith a bheith aca. Sa deireadh rugadh mac daobhtha agus bhí athas mór ortha.
An oidhche a rugad é thainic fear ag marcuigheacht go dtí an doras agus d’iarr lóistín na h-oidhche. Fuair se sin. [Indiaidh]? tamaill mhothuigh sé an téileamh sa tseomra shíos agus [d’fiafruigh]? sé goide ba ciall de. hInnseadh dó fá’n mhac óg a bhí san [teo]? Dubhairt sé gur mhaith leis an leanbh a feiceil agus tugad an cead sin dó. D’iarr sé cead an leanbh a coinneal le [baisteadh]? agus fuair sé sin.
Nuair a bhí an baisteadh thart dubhairt sé le athair an pháisde - “An leanbh sin a chonnigh mé le baisteadh deanfaidh ceithre ceathramhnacha do i gcionn a bliadhain as fiche”.
Chuir sé buaidhreamh mór ar a athair seo a chluinstin ach cheil sé ó na mhraoi é. Ba mhinic fear an toighe ag osnaigh agus ní rabh fhios ag an bheirt eile goidé ba chiall de.
Nuair a bhí an mac fiche bliadhain (as fiche) d’aois d’innis an t-athair do féin agus d’a mhathair goidé an cinneamhain a bhí i ndán dó.
Nuair a chualaidh an mac é, “Ca dtug mé náire [saoghalta]? daoibh ariamh”, arsa seisean, “agus ca dtughain go deo”. D’fhág sé slán aca agus d’imthigh sé leis.
Shiubhal sé leis rith an lae, agus ins an tráthnóna casadh go dtí teach e. Ní rabh a’n dhuine sa teach seo ach fear an toighe agus cáilín seirbhiseach. Dubhairt an fear óg go rabh sé ag cuartú oibre agus ghlac se seirbhiseach leis an fhear. Sé an tuarasdal a d’iarr se [coinnea]? leitphigne gach oidhche go cionn bliadna.

Fáilte Uí Dhomhnaill.Nuair a bhithear ag deánamh Droicead Dhún na nGall an méad a dheánfaidhe sa lá leagfaidhe san oidhche é. Chuaidh Ó’Domhnaill chuig bean feasa agus d’innis goidé mar bhí.
Comhairligh sise do fanacht na shuidhe an oidhche sin ag an ath agus, nuair a bhéadh na fir bheaga ag dul tairis anonn ar an chlochán, fáilte a chur rompa ach gan duine ar bith aca a fháiltiú thar an duine eile.
Rinne sé amhlaidh agus ar uair a ‘mheadhoin oidhche chonnaic sé an marcsluag ag dul thairis anonn agus seo mar dubhairt sé leobtha;
Fáilte romaibh a fheara cróda
Sé bhur mbeatha ‘lig in éinfeacht
Cosa éadtroma thar an ghaoith
Nach luigheann ar na clocha.

Ó’Domhnall agus Bráithre Dhún na nGall.Nuair a bhí O’Domhnaill i gCaislean Dún na nGall, bhí ublaí dhe dith ar lá amhain agus chuir sé teachtaire chuig an mainistir a n-iarraidh. Thainic an teachtaire arais folamh agus d’innis sé gur diúltúghadh é.
Lá ar na bhárach chuir Ó’Domhnaill an teachtaire arais agus ceathramha muicfeóla leis. Fuair sé na h-ubhlaí an iarraidh seo. Nuair a chonnaic Ó’Domhnaill seo dubhairt sé :-
“Siad bráithe Dhún na nGall
A chuireas a gcuid crann go tiugh
Ní thig tóradh ar a m-barr
Go dtéighidh seacht saill le na m-bun”
(Anna Ní Cheallachain a d’innis. Tá an giota seo go leithideach fríd an Condae)

O’Domhnall Dún na nGall agus a Bhean.Nuair a pósadh O’Domhnall rinne sé connradh le na mhraoi dá mba i ndán is nach nach mbéadh siad ag teacht le na cheile ró-mhaith no go mbéadh tuitim amach ar bith ins an chás, go gcaitfeadh siad scaramaint dá mba toil leisean é.
Chuir sise sa mhargadh da mba i ndán is go dtiocfadh an scaramhaint go bhfuigheadh sé cead trí hualaigh de na cuid féin a thabhairt léithe as an chaislean. Bhí an bheirt aca toiltineach seo a deanamh.
Cibé a tharla eadtorra lá amháin dubhairt seisean gur bhfhearr duithe a beith ag deánamh réidh le himtheacht.
Cuir sise a cuid éadaigh i gcionn a cheile agus d’fhág ar an taoibh thall de’n abainn iad.
Thainig sí ath-uair agus chuir sé an tachran leinbh bhí aca ar a druim gur iomchar sí trasna é.
Thainig sí anall an tríomhadh iarraidh. “Gabh tusa ar mo dhruim anois” arsa sise, “go niompruighidh mé tar an uisce tú”.
Chonnaic sé nach rabh gar a bheith léithe, go rabh sí ró-chliste dó. D’iarr sé uirthi fanacht agus an dinnear a dheánamh réidh agus níor fhéach sé le na cur ar siubhal o sin amach.
(Anna Ní Cheallachain, Tamhnach Gorm, Bearnasmór. 78 bliadhna a d’innis. Tá cuimhne aicí ar a lán sean rudaí idir Gaedilg agus Bearla)
“Fadú teine le loch
Cogadh com in aghaidh cuain
Comhairle thabhairt do bhean bhorb
No buille óird ar iarainn fhuar”

Go bealach na Bóinne
Sul a maoidhte le dorn maoin i gcionn iolainn
Luighfinn faoi mo chulaidh catha
Agus faoi mo sgéith.Mar leigidh tú do Goll an áigh
Bainfinn (an) do ceann díot a Chonáin
Mui(mh)nigh agus laignigh in aon taoibh
Slán caith faoi na gceann a shlait
Ba deise ar croca (a) Chonáin
Go dtéighidh siad go Cruachan ChonnachtGluaiseas Goll thar Sionnain Siar
Gluaiseas lughbhaidh in a gcreachaibh
Is é bhí ar an laoch nár lag lámh
Cliath cléibh agus b’ótháin.Bliadhain go leith na luighe dhó
Don croidhe cródha gan uair na luighe
Ní rabh sé ariamh comh sugach slán
Ó síneadh an scian i scamhánGluaiseas Goll thar Sionnan siar
Coicis agus dhá mhí go dtug a rogha de’n bhiadh leis
A éadail rogha sa bharrantas.
(Thug bunadh Fhinn cuireadh do’n clann Móirne Connachta, aniar go Teamhair ‘un cuirnac agus h-iarradh ortha gan airm ar bith a bheith leobtha. D’iarr a muintir féin ar Goll gan a dul tarnocht mur mbéadh leis ach sgian féin. D’fhan Goll na sheasamh le linn an fhéasta agus ní i bhfad gur thoisigh an couspóid agus an troid-leis na duirn a bhí siad ag troid)

D’éirigh na fir in a cheile
Ba eisean adhbhar an aimhréidhtigh
Is iomaidh buille gus béim bhí sa dáil
Agus fead claidheamh le crumha crámhChuimhuigh Goll ar a scin annsin
Agus charbh é an Goll mín in a chionn
Thug sé naoi ngoin na nGamha
Do mac méinn mar dálaighSeacht bhfir seacht bfichead agus seacht gcéad
Thuit le sein Guill an Áigh
Sul mar féachadh eadar a scéaol
Fód ar a dtearn mac Iris gluin (gloin?)
“Na leigidh na laocraidh un deabhaidh”
D’éirigh an síothchain do ghlan
Coisgaidh an cómhlannDheanfainn sin ar an láimh luaith
Breith ua Feinne le fuireacht
Ach gan breith Conáin Maoil
Bhain se dluith an iomraillAr a rath Conán maol ua cliath
Da leigfidhe mé sa breithe
Ní fhuigfinn ceann ar bhfhaim lainn
As seo go ríoghacht na bhfear aimhlinn

Connaic mise arsa Goll muintir maith mórBa é mo mhiansa arsa Goll ionfonnruc catha (a) Ghrúis uasail agus (a) ár - fhlaith“Níór b’fearr ariamh”, arsa seisean, “muintir Fhinn nó muintir a bhí con ón tuinn
Gheall tú teach ar túinn
Go muírbfea Art Mac CuinnIs nár duit mar gheall tú
Gur fear marbh a dithcheannuigh tú
Ní tú a marbh Art, arsa seisean
Ach a ladhgaire go lochtach (= go fealltach)Thógas lughbhaidh a dhá láimh
Agus ghreadas dorn ar Mholaidh
Agus bris se crámh a [leithcinn]?
Agus chreathnuigh ‘un cúil (gach) aonBhuaileas Goll an darna dorn
Ar mac óg an urlar loinn
Bhris sé naoi bhfiacail in a chionn
Naoi neasna in a thaoibhCapán a glún mar a gheall
Bhruigh a dhorn i ndeabhaidh
Chuir a lámh go craobach glan
Go craoibh a chró i dtalamh

Laoi an DuirnChuaidhmid a’n toisc ‘un Teamhair
Ba líonmhar toighe d’ar teaghlaigh
Dar cuireadh ann, Mac Con a Catha
Da rabh in Éirinn ár-fhlaithCé thainic ni ár gcionn den’ mhaithe i gan Fheill
Airdrí Catha céad agus Fionn flaith Féinn’
Muintir mar seo i dTeamhair Truim
Ní fhaca tú ariamh (a) Ghuill

a bhaisteadh saith Padraig a choinnleóir síos sa talamh agus chuaidh sé fríd clár coise Oisín. Nuair a bhí se réidh, “Bhfuil an baisteadh thart” arsa Oisín.
“Tá”, arsa Padraig.
“Ma tá” arsa Oisín, “bféidir go dtógfá seo as mo cois”. “O bó, bó”, arsa Padraig, “cad chuige nár labhar tú roimhe seo”.
“Nár shíl mé gur de’n bhaistheadh é”, arsa Oisín. Fuair sé bás go goirid na dhiaidh seo.
(Srúbhan = bunnóg lon = lonndubh seiche = craiceann buadhall sealga = adharc sealga fatha fosaidh = go han-gasta níor bhac dúinn = ba mhaith an rud lamhacain = siubhal ar a lámha agus a cosa. “Urchar an daill fá abhaill” (sean fhocal) = aimsiú tréan fíor-chinnte. Gort = bárr ag cur a mhait i gcliú = ag deanamh ainm mór do fein ag glanadh críche = ag cur deiread le Cruimhe = creamhóige. Gan a fhiafruigh = gan ceist a cur. Dubh beag = na rudaí beag tidhtear ins an gach gréine lá solusta. Spoirt uisce = uisce ag sgeitheadh suas san aer)

ama seo agus an méid a dheanfaidhe sa lá leagfaidhe san oidhche é. Thug sé an tamharc d’Oisín arais gheall ar é a chomhead. I lár na hoidhche chonnaic sé an tarbh mór dubh a teacht. Chuir sé a adarca ins na ballaí agus thoisig se a leagan.
“Mar stadaidh tú de sin ca dtéigheann leat”, arsa Oisín. D’ionnsuigh sé an tarbh gur mharbh sé é. Annsin thoisigh sé gur ith sé a shaith de. Nuair a thainic Pádraig anuas ar maidin fuair sé Oisín na codladh sa tseiche. Scannruig sé nuair a chonnaic sé goidé bhí deanta ag Oisin. Tóg sé a lámh os cionn an fháinne agus rinne sé spoirt uisce de ag fágad Oisin dall aríst.
Dubhairt se leis go dtabharfadh sé an tamharc do le radarc a fhághail ar na Flaitis agus ar Ifreann. Nuair a dhearc Oisín isteach chonnaic se Goll agus a mhac féin Osgar. Bhí suistí aca ag gabhail de na diabhail eile ach níl aon bhuille a dtabarfadh Goll nach mbrisfead iall a shúiste
“Cibé athchuinge iarrfas tú ar son na bFiann”, arsa Pádraig, “tá sé le faghail agat”.
“A Osgair a mhic is bocht an dóigh tá ort annseo” “Nuair a thiocfas tusa annseo bíodh iall maith in do shúiste leat” arsa Goll.
“Tá mise ag iarraidh athchuinge iall a chur i súiste Gaill a mheairfeas a choidhche do”
“O bó, bó” arsa Padraig, “goidé seo”.
Annsin bhí sé ag iarraidh air glacadh leis an bhaisteadh Agus sa deiread thug Oisín isteach do. Nuair a bhithear

Bhuail an-tart Oisín annsin agus bhí sé ag lamh achan anuas ag cuartú uisce. Cá’n áit ar casadh é ach istigh i nead na fainleóige agus goidé thainic sé trasna air ach a fháinne féin. Annsin thainic an t-amharc arais chuige.
Bhain sé duilleóg eidheain agus caor caorthainn agus bhí ceathramha de’n bheathach leis fosta. Chaith se anuas os coinne Abhaill ceathramha [luin]? a bhí comh mór le mart, duilleóg eidhean a bhí comh mór le na srúbhan gann gortach aráin, agus caor caorthainn a bhí comh mór le na meascan ime. Annsin thug sé urchar an daill fá. Abhaill gur bhain sé an tsúíl aistí.
Nuair a chonnaic Pádraig seo bhain sé an tamharc de arais agus annsin thoisigh an [couspoid]? eadtorra.
“Is fearr mo Righsa ná do Righsa ná sé beir gort (= barr) féir agus iasc ar linn” arsa Pádraig
“Can a chur guirt nó féir a bhí mo Righsa a chur a mhaith i gcliú ach ag ladairt curadh agus laoch a glanad críche in a gcuid cliú” arsa Oisín.
Dá mbíodh mo Righsa agus do Rigsa
Ar an tulach sin shiar agus iad ag spairn
Dá mbíodh Fionn ar íoctar
Deirfinn gurb é Dia a b’fearr”.
Má’s beag inchinn na cruimhe nó dubh beag as an ghath gréine a gan fhios do ní rachfadh faoi dídean a sgeithe” arsa Pádraig. “Ach marbh é sin mar an Righ bhí orthasan go rachfadh sluagh na mbeatha faoi na bhrat i gan a fiafruigh”.
Bhí Pádraig ag deánamh teach phobail úr i dtráta an

ád tall”. Dubhairt an buachaill go bhfaca.
“Tabhair [ionnsuirthi]? mé”, arsa Oisín, “agus bíodh an coileán con leat”.
Nuair a thainig siad fad leis an chloich arsa seisean “An bhfeiceann tú dadaidh fuithe”.
[“Cím]? buadhall sealga”
“Tarraing amach chugam é”, arsa Oisín.
Thoisigh sé a shéideadh ar an bhuadhall agus thoisigh an seilg a cruinniú anoir agus aniar thart fa dtaoibh daobhtha.
“Cím bheathach sonnruigheach ag teacht aníos an gleann ionnsorainn”, arsa an buachaill, “nach bhfaca me a mhacsamhail ariamh”.
“Leig an chú ann”, arsa Oisín agus leig. Chuaidh sé [gus]? mharbh sé an beathach fiadhan
“Tá an cú ag tarraint arais orainn ins na fatha fásaidh” arsa an buachaill.
“Tabhair damh cloch agus seasuigh romham”, arsa Oisín.
“Nuair a bhéas sí fá fhad urchar dúinn innis damh”. Chaith Oisín an chloch agus thuit an chú marbh. “Níor bhac dúinn í a mharbhadh” arsa Oisín, “na bhfuair sí baoghal an a sáith sealga”.
“Is fada ó fuair mé mo sháith de mo sheilg féin”, arsa seisean. “Fan thusa annseo orm”.
Tharraing sé anuas ar an áit a rabh an beathach agus thoisigh a ithe. D’ith sé a sáith agus annsin thug sé leis ceathramha do. Nuair a chonnaic an buachaill goidé bhí deanta aige bhuail scannradh é agus theich sé.

Sa deireadh casadh buachaill Phadraig do agus mála beag salainn ar a dhruim aige. Thuit an mála ó’n bhuachaill agus ní rabh dul aige é a thóghail suas ar a [mhuin]? arais. Chrom Oisín anuas a chuidiú leis acht thuit sé ó mhuin an eich agus d’éirigh sé na sheanduine críon liath comh luach as bhuail sé an talamh.
Lean sé buachaill Phadraig annsin. Chuaidh sé a chaint le Pádraig ach ní rabh gar do a bheith ag conspóid leis. Shíl Oisín nach rabh aonduine ioncurtha leis na Fianna.
Ba abhaill an t-ainm a bhí ar an cháilín aimsire a bhí ag Pádraig agus bhíodh sí féin agus Oisín i gcomhnuidhe ag argóint le chéile. Dubhairt Oisín go bhfaca sé caor caorthainn a bhí comh mór le na meascán ime agus duilleóg eidheain comh mór le na srúbhán beag gann gortach aráin agus ceathramha lum a bhí comh mór le na mart.
Thainig an Fháinleóg thart agus sgiobh leithe a fháinne agus d’éirigh sé dall annsin. Bhí doigh bhocht air gan lathair gan mhóthú.
I dtrátha an ama seo bhí coileáin ag [coin]? Phadraig. Dubhairt Oisín leis an bhuachaill aimsire na coileain a cathamh suas ar mhuin an eich. Thuit siad uilig anuas ‘un talamh ach ceann amhain a chur ar cuid crúb i bhfastádh sa tseiche. Dubhairt Oisín leis an ceann sin a choinmeal go dtí go mbéadh sé an oiread seo d’aois agus na rudaí eile a bháthadh.
Nuair a bhí sé bliadhain ann arsa seisean leis an buachaill aimsire, “An bhfeiceann tú cloch mhór ar an chroc

Nuair a chuaidh Oisín go Tír na nÓg bhí sé ann tamall maith. Sa deireadh thainic cumhaidh air agus ba mhaith leis na Fianna a fheiceal arais.Annsin thug a bhean fáinne do. Dubhairt sí dá gcailleadh sé sin go n-eireochadh sé dall. Chuir sí a mharcaidheacht ar each bhán é agus dubhairt leis dá dtuiteadh sé de sin go ndeánfaidhe seanduine críon liath de.D'imthigh Oisín leis ach ní thiocfadh le duine ar bith sgéala thabhairt do fa na Fianna. Bhí siad marbh le fada ach ní rabh fhios aige san go rabh sé an fad sin (?) ar shiubhal.

agus gur bruitheadh é ar deilgneaca an droighin.
Dubhairt sé gur codluigh sé i gcruaich nach rabh deanta ach go dtí an sgiomall agus go rabh creafóg na Sasana greamuighthe do bhuinn a chuid bróg.
Dubhairt Cormac annsin cibé rud a d'iarrfadh sé air go bhfuigheadh sé é.
Dubhairt sé gur mhaith leithe Lomadán Mac Lamadán a phósadh agus posadh iad.(Eóin Peadar (Eoin O Gallchobhair) Mín Doire na Sluagh, Ath na gCoire, 71 bliadna a d'innis domh é ar an 21/8/36 agus e amuigh sa cuibhreann ag baint a chuid coirce. Tá mé ag meas go rabh cuid mhór Fiannaidheachta aige)

Nighean Cormaic Mhic Airt.Thainic fear coimhightheach go dtí Cormac. Dubhairt sé “Mise Lomadán Mac Lamadán a tainic ‘mo amadán go hÉirinn”.
“Níl mé istigh i dTeamhair agus níl mé amuigh as Teamhair. Tá mé gan éadach agus níl mé gan éadach
Tá mé gan airm agus níl mé gan airm
Mharbh mé mart de’n mhór tréad agus bhruith mé é le barr na bhfear cosanta.
Codluigh mé i gcolann gan chionn agus ta mé mo seasamh ar úr na Sasana.
Ghach aon duine a rabh a lámh sínte amach aige i bheith sínte amach agus gach duine a rabh greim in a bheal é bheith in a bheal go dtí go bhfuasglocadh`Cormac an cheist”
Ach ní rabh Cormac abalta í a réidhteach. Annsin dubhairt nighean Chormaic go rabh sise i ndhon í a fhuascladh.
Ní rabh sé istigh i dTeamhair nó amuigh as Teamhair - sheasuigh sé le cos taobh amuigh de’n doras agus an chos eile istigh
Línéadach a bhí sé ag cathamh agus mar sin de ní thiocfadh leat a rádh go rabh éadach air nó go rabh sé gan éadach
Bhí sgian poca aige agus níorbh airm na dhiaidh sin í.
Mart de’n mhór thréad - gurb é sin an bradán

An tEasamhal.Fear an drabhlasach a b’eadh Filip No*r O’Dochartaigh, bhí sé féin agus a chomrada ag pillead abhaile go luat ar maidin indiaidh oidhche ragaireacht nuair a connaic Filip asal ins an chuibhreann.
“Goidé sin thall annsin” arsa seisean.
“Sin asal”, arsa a chomhrada.
Chraith Filip a cheann. “Ní sheadh”, arsa seisean. “Mise an ‘an teasámhal”, sin an mall-triallach”

Éamonn an Créipí agus Sean an tSotail.
Bhí an bheirt seo na gcomhnuidhe in Inis Mic an Duirn. Bhí Éamonn iontach umhal agus Sean bhí seisean bródamhail [uaibhrea]? agus sin an fáth go rabh na leas [ainmine]? acha seo ortha.
Tainic Eamonn isteach toigh Shean oidhche agus sheasuigh shíos ag bun an urlair ann.
“Cad chuige nach dtig tú aníos agus suidhe ar chréipí, a Eamonn”, arsa Sean.
“Maise ní leigfead an giodal damh” arsa Eamonn.

feitheamh air. Fá deireadh chuaidh an seanduine amach agus d’amharc suas ar an tseisreach. Bhí soc na seisrighe de uachtar san spéir mar bíos sé go mall san oidhche. Thainic sé isteach, dubhairt sé síud. Chuaidh sé amach arais agus níos mó can fhacthas é. (Deanfaí aireamh ar an am de réir na realtóg roimhe seo).

“Tá an ceathair os cionn an trí agus gan iomra ar bith ar Niall teacht go fóil”.
Seán OTomais a bhí na chomhaidhe shuas ag Loch an tSailt. Bhíodh a mhac Niall amuigh ag ol póitín agus ag deánamh drabhlais. Bhí an seanduine agus a nigean sa teach ag

“Deireadh fáistme Mac Eóin an gháimbín agus da phreata tur”.Fear a bhí i nGleann Finne agus bheireadh sé amach min cháirde agus nuair a thiocadh an tSamhain bheireadh sé amach dá luach na mine ó na daoine bochta. Bhí fear siubhail darb ainm Micheal O Tioráin as Gleann Finne agus thainig sé go Tamhnach Mullaigh. Bhain sé faoi ag Mac Eoin an Gháimbín a bhí pósta ann agus is cosmhail nach rabh Micheal sásta leis an coidheacht a fuair sé aige agus dubhairt sé siúd. Tuigtear as seo nach mbíonn an Gáimbín sona.
An fear ceadna a dubhairt le Brighid Ní Mháirtín (cailin doigheamhail a b’eadh í) “Amach as sin leat a chaileach an luaith bhuidhe.

D’íl an darna fear bolgam annsin agus bain sé na deora as a shúile ach bhí sé chomh glic leis an chead duine.
“Is mairg nar téigh é”, arsa seisean
D’ól an tríomhadh duine annsin agus sgalladh é i gceart ach bhí seisean chomh stuama le duine
“An mar sin a d’ól sibh féin é”, arsa seisean.
Is doice gur leig siad do’n bhrat fuaradh annsin.

Brat Aréir
Triúr fear a shuidh ‘un dinneara agus thug bean an toighe an bhruith an-te daobhtha gheall ar cleas a imirt ortha.
Nuair a bhlas an chead fhear lán spanóige de [chonnaicthea]? do go rabh sé damanta te, ach níor mhaith leis dadaidh a leigint air féin fá sin leis an bheirt eile.
“Brat aréir”, arsa seisean

Taiscí na Loclannach in Éirinn.
Taistealaidhe a rabh a thriall go Tír na Lochlann uair amhain agus thainig sé suas le fear ann a bhí amuigh sa chuibhreann agus chuaidh ‘un cainnte leis.

Taisce Sheain an tSiabtha.Bhí an bhrionglóid céadna ag Sean an tSiabtha trí hoidhche indiaidh a chéile sé sin, go bhfuighead sé a shaidhbhreas thall ar Dhroichead Lonndain. D’imthigh sé leis anonn agus chaith sé trí lá ar an droiceadh agus é ag amharc ar na sluaighte daoine ag teacht agus ag imtheacht acht ní rabh cuma ar bith go rabh saidhbhreas i ndán do annsin. Ar an tríomhadh lá agus é ar tí imtheacht abaile arais tainic fear coimhthigheach ionns’ air.
“Tá mé ag amharc ort do sheasamh annseo le trí lá” arsa an strainseár, “agus chan fheicim do ghraithe ann”.
“Broinglóid a bhí agam i rith trí hoidhche”, arsa Seán, “go bhfuiginn mo shaidhbhreas ar droichead Lonndain a thug annseo me”.
“Na tabhair áird ar bith ar a léithid sin”, arsa an fear eile, “ná bhí brionglóid agamsa le trí hoidhche go rabh cróc óir i bhfolach faoi chrann sceacóige a bhí ag fás i nGarradh Sheain an tSiabtha i Sop Seisc”.
Níor leig Sean dadaidh air féin ach nach rabh maith do a bheith na sheasamh annsin ní b’fhuide. D’fhág sé slán ag an strainseár agus thainic anall na bhaile go Sop Seisc. Thoisigh sé ag rómhair ag bun na sceacóige agus nuair a bhí poll trí troighthe ar doimhne deanta aige thainic sé ar an taisce. Bhí dóigh mhaith ar féin a bhean agus a clann ó sin amach.

184. Oidhche Fheil Brighde bricín, bain an cluas don tuirtín agus tabhair a shaith do’n dáiltín (Féach uimh 118. O [háinsí]? = Anna Ní Cheallachain (78 bl.) Tamhnach Gorm, Bearnas Mór a fuair mé a [mbeenas]? seo)
185. Tá an bás cinnte ach tá an uair nú-chinnte (N. Ní C.)
186. Seisreach óir agus eachraidh airgid.
Da mhíle déag de bailte margaid.
Agus a ciúmhas deas glégeal ar bhruach na fairge (A. Ní C)
187. Is fearr seachran i dtús lae na i ndeireadh lae (A.Ní C.)
188. Is éasgaidheacha maidin na neóin. (A Ní C.)
189. Tá nimh san fhéoil aige duiut (tá sé go hole duit)(A.Ní C)
190. Ag dréim le cúiteamh a mhilleas an cearrbhach. (A. Ní C)
191. Carthanas taobh amuigh de mo chuid éadaigh (ag cur i gcéill) go bhfuil car agat do duine
192. Ní fhaca mé carthanas mór ariamh nach salachar a bhéadh sa deireadh.
Ní fhaca mé gáirí mór ariamh nach gula bhéadh sa deireadh. (A. Ní C.)
193. Nuair a shíleas bean an óil mo cuid óir a bheith caithe
Béidh Sean tairngí bróg in mo phóca da mealladh (A. Ní C.)
194. Ní hair an baile seo tá mian mo chroidhe
Ach ar an baile udaí le na taoibh sin
Sin an baile a bfasann an cíoblach mín ann
‘Saim i bhíos mo stóirín ag deanamh bróinsan oidhche (A.Ní C.)
195. Nuair tuiteann [tinncéirí]? amach le na chéile is cum a cé iompras an [sicarán]? (no béidh siad nior le cheile ar an bhomaite arist). (A. Ní C.)
196. Ní maith a bhéith ag caineadh fá’n bhainne a doirtear na ní tiocfaidh uachtar ar bith air. (A.Ní C.)
197. Since no lion provokes me to take my own will. (A. Ní C.)
My own rod’s the sorest that does beat me still.
195(a) “When tinkers fall out it does not matter who carries the budget”
(A. Ní Cheallacain) (The outfall is only temporary)

(ar lean o leath. 109)168. “Darna ghach a’n lá ó mo lá sa amach” adeir Brighid (A. Ní Ch.
“Gach uile lá ó mó lá (= abhéas go nadúrtha) sa amach”, adeir Pádraic.
169. Trí mianach an bhradáin fheárnaigh, mianach mairt, mianach éin agus mianach éisc.
170. Na trí baill is frithre - súil. Glún agus uille. (B. Ní Fhrighil)
171. Cill Cartha, Cill Carta, ‘S an colann gan cionn. ‘S an cionn gan coileach
172. An té a dtéidheann cáil na niothéirighe amach air féadann sé codladh go ham eadarú (N. Ní D.)
173. Deireadh fáistine, sin mac Eóin an Ghaimbín agus da phreata tur.
174. Tá an ceathair os cionn an trí agus gan iomrádh ar niall teacht go fóil
175. Madadh Sugh mo croidhe, mór le gach (sugh mo chroidhe = duine plásanta an duine d’iomcrochadh thar an abhainn thú - le cainnt) (A Ní Ch)
176. Ní dheánfaidh mé mallacht nó eascaine acht ballaí Ifrinn go dtuitidh oraibh! (Húidí Mháire Nig Ruaidrí as Mín Beannaid)
177.
Trí coiscéim na trócaire - coiscéim do’n athair, coiscéim do’n mhac agus coiscéim dón spiorad naomh (An chead urnaigh deireadh mo mháthair ar maidin agus í ag tabhairt 3 coiscéim ó thaoibh na leabtha)
178. Doire na Mainsear is ann nach mbíonn doicheall roimh an strainsear (Micheal O’Corradáin. Féachuimh. 122,3,4)
179. Tá sé ag cur de dhíon agus de dheora (ag cur go trom) (N. Ní D)
180. Is goirid eadar indiú as indé sch is giorra ná sin a bíos an léan ag teacht (A. Uí Ch.)
181. Bain do thoit as an tsaoghal na mur inbainidh Bainfidh an saoghal toit asat. (A. Uí C.)
182. Ní fheicim í, dubh, bán no riabach.
183. De réir a cinn a bhligheas an bhó (má fhágaim sí [tarsun]? maith béidh neart bainne aici ach mur bhfaghaidh ní bhéidh (A. Uí Ch.)

Séamus Ac Loinsigh.(Ba) Séamus Ac Loinsigh croidhe na Féile.
Éadán soineanta is lámha réidhtigh
Cumalach mín. scabfadh an saoghal
Sláinte do Shéamus Ac Loinsigh.Bhí cuid aca bhuailfeadh sa bhéal é
Bhí cuid aca ghlacfadh níos réidh é
Bhí trí lán meadair i láimh gach duiune
Agus sláinte do Shéamus Ac Loinsigh.Ba Séamus Ac Loinsigh croidhe na féile
Buachaill cliste lúthmhar éadtrom
Bhí sé comh cliste as nac mbéadh sé ar meisce
Da mbíodh sé ag ól go cionn bliadhnaTa cáiliní ‘n bhaile seo i nGrádh leis.
Tá siad ag cailleadh a sláinte
Nuair (a) imithigheann sé uatha bíonn siad go buadhartha
Go dtarann sé arais i láthair.Dheánfad sé seól as spólta túirne
Lúm (agu)sa(n) tslinn agus maide luastair
Páirt de’n stucaim a cuirfead in ughaim
Seo sláinte do Shéamus Ac Loinsigh.(Amhrán ólacháin. Brighid Ní Ghallchobhair, 74, Gleann Tórnán, Dún Luighche, Gaoth Dobhair a chán. Tá Guth an bhinn aice ar an tsean -nós. Déirtear gur Rí - cheólaidhe a bhí in a máthair - Maighread Nic Phaidín)

Éirigh Suas a Róise.“Éirigh suas a Róise go n-ólaidh dall do bhróga
Ní bhfúigfidh sé in do phóca feóirling no pighinn
In áit an síoda as sról go mbéidh bun do phluid mar shéol ort
Gabhail tart ghach a’n tráthnóna ag cruinniú do chíos’”.“Seo (a) nighean óg na páirte (an) rud ba deacra liomsa rádh leat
Ná measaim féin a pháiste gur chaill tú do chiall
An nidh atá le deánamh as gan gar a bheith ag trácht air
Beir thusa greim láimh ‘uirthi as siubhalfaidh sé do dhiaidh”Sé d’éirigh an nighean go dána gur labhair sí le na father
“A dheaidí na bíodh cás ort fá’n nidh seo tá mé (a) rádh
An fear sin tá tú (a) rádh liom ní phósfaidh mé go deo é
No go dtigidh Rí na Spáinne gus an Franncach na dhiaidh”.“Is mise tá go brónach ag amharc ar mo Róise
Gan uirthi fiú na bróga nó cóta le na saoghal
Dá nGlacadh sise comhairle as an buachaill óg a phósadh
Nach uirtí bhéadh an dóigh ag ól a cuid fíon?”.“Má chaill mise (an) radharc níor chaill mé luth na méar
Bheirfinn ól ar aontaigh as pléisiúr go leór
Ach cáilín bocht gan céill thú (ag) gabhail thart ag iarraidh déirce.
Bhéadh leabthacha crómhín agat in éadán mo thoigh”.(Labhrann an t-athair ins an chead agus an dara bhéarsa ag iarraidh ar a nighean an dall a phósad. San tríomhadh bhéarsa diúltann an nighean dó. Ins an ceathrú bhéarsa labhrann an t-athair. Labhrann an dall é féin sa cúigeadh bhéarsa.
Brighid Ní Gallchobhair, 74, Gleann Tornán, Gaoth Dobhar a chán) 30/8/38.

Amhrán an tSaigdiúra.“A bhuachaillí ‘s a bhuachaillí os sibhse tá le pósadh
Na posaigidh na geabogaí, ná bíonn siad gcomhnuidhe [cóirighth]?
“O bréagach thú a gheabadáin, is bréag ata tú dheanamh
Char chuir tú dith no deis orm mur ndeánfainn geal do léine‘Do rith do bhacadán fá doras theach an aontoigh
Fiafruigh do na cailleachaí bhfuil aca dudóg réidhtigh
O b’fearr liom buachaill sgaithte liom gan bearad ar a cheann
Na dúil le pota an tsaighdiúra gan dadaidh le faghail annAg amharc ar fleet na saighdiúirí ‘s air bhob an bhaile mhóir
A d’éirigh ‘mach ar maidin as a gcuid baignéid sgúirtha leó
O chuaidh mé leó ‘gus liostáil mé nó bhí mé óg gan chéill
As fuair mé gunna sásta ‘gus baignéid ar a bhárrOró chonnaictheas damh gur fearr damh sin no shíos in Inis Eoghain
Chuir mé shéala chuig mo nhuintir
Go rabh mé annseo faoi bhrón
Gho dteacaidh mé leo gur liostail mé ó bhí mé óg gan chéill.

Amhran Thoralaigh Uí Shiadhail‘Na cuain a chuaidh mé an lá sin mar in níl go bhfuiginn tarrthail [ainm]?
An áit a rabh scádain na gcarnán isteach leis na bádaí cruinn
Ní rabh a’n airtiogal liom acht an mála leis na scadáin a shathadh ann
Sé mheas mé gurbh fhearr damh an beathach a coinneothadh an mála ó’n druim.D’éirigh mé ar maidin Dia Máirt agus thug mise searsa = séirse anonn
(Ionns) air Shéamuis an Áird, an tsean hata gránna cruinn
Thúsaigh mé trácht ar an bheathach agus ní dheanfadh se athrach liom
Dubhairt sé go rabh sé sa stábla gan crudh ar a dheánfadh [lainn]?Chuaidh mé ‘sair conall an lá sin agus d’innis mo chás go cruaidh
Dubhairt Conall go bhfuighinn an láir bhán dá dtarrnothadh sí an bád gan roinn
A Chonaill beirim an “bál” duit is fearr tú go mór na’n flin
A shéamuis is a gearán gan sásamh nar ith léithe = leis a shaith in amAg dul suas ar Malaidh an Altaí is láidir (e nuair) nár briseadh a croidhe
Da mbéadh fhios ag Conall an lá sin go gcuirfeadh sé an Mallaidh) ‘Sailí”
(Anna Nic an Bháird, An Grianan, Loch Iasc, nach maireann a thug damh. Fear darbh ainm Toralach O’Siadail as Gleann Finne a thainig go Tamnach Mullaigh, ag iarraidh capaill ur iasacht go dtabharfadh sé lod lód Scadón beag aniar as Inbhear. Thainic se ionnsair Sheamuis Oh Ilfeartaigh Tamhnach Mhullaigh ag iarraidh a capallsan ach dubhairt seisean go rabh se gan cruidheacha. Chuaidh se go athair Johnnie Conaill Eadar Gabhail annsin agus thug seisean a chapall do go sásta.
Fear mór ceol ba eadh Toralach agus rinne se ámhran ar an ócaid seó)
Féach leath. 83 - tá scéal fá Toralach ann.

Amhrán CumhaidhSé an Bogach atá uaigneach níl suairceas ann anois no greann
O d’imthigh sgoith na nuaisle se mo thruaighe mar scar siad linn
D’athruigh mé na nuaire mo thruaighe gus torthaí crainn
Ba bhinne na na cuacha suairceas a mbéilín binn.Siad na beirnigh a bhí clúiteach breag fiúntach is nach dtréigfeadh an ród,
A dtriall ‘un oileain Uir is gan dúil na go dtiocaidh ár gcómhair
A mhaighread is tú mo thruaighe do ghruaidh bheith ag sileadh deór
Nuair a tiocfaid siad go hÉirinn béidh pléisiúr in áit an bhróin.Cumhdach mór [ó]? Árd Rí go bhfaghaidh sibh ar [niuir]? is ar tír
Fortún go rabh i ndán daoibh is nár fhághaidh sibh briseadh croidhe
Ba deas a lorg láimhe gach áit d’a bhfuil sé sa tír
Sé measann go bhfuighinn an tsláinte dá mbíodh parrthas agam le bhur dtaoibhaA phlannda dheirbh fhirinn, an féidir go dtiocaidh an comhair
No go bhfeicfear ar an chéidh sibh ins na réagúin abhfad ar siubhal
Tiocfaidh deallramh deas ó’n ghréin in do scéimh ‘gus ma mheath do ghroidhe
John mo bheannacht fhéin leis an méid agaibh a d’fág an tír.
Tá an Bogach shíos in aice le Cill Cartha.(*Anna Nic an Bhaird - Anna Pháidí Fheargail - An Grianan. Loch Iasg, 75 bliadna a thug damh an t-amhrán seo. Bhí fonn brónach aicí leis cosmhail le “Plain Chant”. Tá an Bogach in aice le Cill Cartha agus is cosmhail gur imthigh ceachrar dearbhráthair de na beirnigh go [Meiriotha]? agus go rabh cumhaidh ar a mathair na ndiaidh. D’athruigh mé na huaire = thainic athrach orm go dtiocaidh a comhair = go dtiocaidh ar gcomhair.
*Fuair sí bás Eanair 1938 - Go ndéanaidh an Rí a maith uirthi.

Mo Thúirne Lín.An bhliadhain sul ar [pósads]? stór mo chroidhe
Ba goirid mo lónsa ach punta lín
Ach annsin nuair a phósas as cuaid i gceonn toigh
Bhí bun ar an punt i gcionn trí mhí
(Cúrfa)
O mo bhean is mo clann is mo túirne lín
Mo cupla punt go deo gan suíthin
Dhá lá na luighe in aghaidh lae na suidhe
‘S go dtógaidh Dia Dílis an cúram díom
Nuair a [théidimse]? go corcaigh le céad de’n [lin]?
Ní sméarta no bhróga le haghaidh na slighe
Ach bean de na comarsan i [gcúinne]? an toigh
Na codlad go sámh go h-eadaradh buidhe
(Cúrfa)
Tá bean agam féin is nár mairidh mé í
Nár mairidh sí agam is nár mairid mé í
Da mb’eigin damh Eirinn a shiubhal le na cioinn
Go rachfainn faoi’n chrochar i gcionn trí mé.

Casadh damh an síogaidh shíos ag lios beal an ath
D’fhiafruigh mé fein an scaoilfeadh glais ar bith grádh
Labhair sí liom go síodamhail caoinamhail go móchanta [armhrá]? (niacanta) modhamhail
Da dtéigheadh sé fán croidhe nach sgaoilfide as é go bráthach
(Maire uí Mairtín, Corr na bFiadh, a Chán. Tá fuinn deasa éagsamhla ar na g-amhrain seo uilig - uí thiocad léithe a tabhairt no a chuimhneamh air gan an fonn a chur leis. Is cosmhail gur thréig a buachaill an cáilín seo geall ar cáilín éigin eile agus téidheann an fonn de réir an cumhaidh a bhí uirthi).

Cumhaidh Croidhe CailínTráthnóna Dia Domhnaigh ar ndoighe is mé gul un grinn
Sceard mé fuil shróna, go deo ní rabh furtacht i ndán
Mé ag smaoitiú ar mo stóirín bhíos ag ól liom seal tamall ar chlár
Ar bhean eile pósta as mé mo dheoraidh bocht folamh mar atá.Ar maidín Dia Máirt bhí adhbhar gula ‘gam féin
Bhí an gloine ar an chlár is é lán go dtí imeall an bhéil
Fá cuma beag gránna udaí a tharla eadrainn araon
Mo cúig míle slán do na lámha bhí tharm is nac mbíonnShíl mise a Sheain go bráthach nach ndeánfá liom bréag
Go bpósfa an ‘fly’ agus go bhfágfa an bhruineall do dhiaidh
Nuair a théidheann tú ‘un aonaigh is tú an feirín ba deise liom [uaina]?
Is a chara mo cléibh gur thréig tú mé gheall ar na buaibh.Tá mé mo shuidhe ó d’éirigh an ghealach aréir
Cur na teinibhe = teinte síos de ghríosaigh is da fadá go géar
Muintir an toighe na (gcodlad) nighe is mise liom féin
Tá an coileach ag glaoidh is an shaoghal na codladh ach mé.Nár fheicidh Síol Éabha gléas ar do bhainfeis a Sheain
Nár feicidh tú féin go héag do bhean ar do láimh
Nár ba (duibhe do léine bheith dingneadh na do comhair ceann cláir
(Is) fada fios agam féin gur céad cor cam in do lár.

Amhrán an Fallsóra.D’imthigh mé liom o thír go tír ‘un damhsaí agus ‘un pléisúir
‘Un baisteacha ‘gus ‘un bainseacha ‘gus mo chosa dul in aon taoibh = ag rinna
[Sheinnfinn]? port do’n mháthair is do’n nighean gan orta
Ba sin an port a mheallfadh ‘n cáilín nó an [leinnir]? chaithfeadh snaoisín.Ní fhachthas ar an bhóthar mé ag scairtigh le mo chomharsan
Go rabh an baile sgríosta gur ith na ba an eórna
Choimheadainn an teallach o mhaidín go tráthnóna
‘S da bhfaghainnse tobac is uisce beatha dhéanfainn tuilleadh ceóibh daoibhNí fhacthas ar an chorán tosaigh mé ar iomaire lá foghmhair
Ní bhíodh an spád briste agam de mhéad is rinne mé rómhair
Is mór mo dhuil i gcodladh acht (is) ní mór mo dhúil i (gcomhnuidhe) bfognamh
Dá bhfágainn an mhóin abaile go ndéanfainn féin a croigeadhIs beag mo ghraithe ‘un mhuilinn ní rabh mé ariamh ar aithche ann
Ní fhacthas dul na coilleadh mé ariamh a bhaint nó a ghearradh [adhinnid]?
Bhainfinnse mo sheal as achan teach dá bhfághainnse deánta
Ba lúthmhar éadtrom oigeanta a bhuailfinn boc i gcártaíBhí bean nó dó nó trí agam is chuir mé i gcrích gan [fhéidin]? iad
Seaoil mé romain (leobta?) na sriantaí is tá mé anois gan aon bhean
A shearc sa rúin, dá dtigthea liom gheobhfá biadh gus éadach
Cead codalta go h-eadaradh = eadar tráth dá nglacfasa le réic mhaith

Scéilín. “Pópe William”. Póiteóir mór a b’eadh Pádaí John as Tamhnach Mhuillitigh. Bhí se ag teacht amach as Dún na nGall ar an traen ar an domhadh lá déag d’Iúl agus bhí cuid mhór de na buachaillí buidhe ar an trean in a cuideachta agus iad ag mallachtaigh ar an Phápa. Sa deireadh bhain Pádaí buidéal as a phóca agus d’ól deoch.
“Seo bhur sláinte”, arsa seisean, “agus go hifreann le Pópe William”.

Scéilín. “Pópe William”. Póiteóir mór a b’eadh Pádaí John as Tamhnach Mhuillitigh. Bhí se ag teacht amach as Dún na nGall ar an traen ar an domhadh lá déag d’Iúl agus bhí cuid mhór de na buachaillí buidhe ar an trean in a cuideachta agus iad ag mallachtaigh ar an Phápa. Sa deireadh bhain Pádaí buidéal as a phóca agus d’ól deoch.
“Seo bhur sláinte”, arsa seisean, “agus go hifreann le Pópe William”.

A Rí nach mé an truagh is mé ceangailte ar sclábhaidhe
Nach leigeann ‘un aifrinn mé la saoire no Dia Domhnaigh
Nach dtabharfadh go toigh an leanna mé is nach nólfadh giné óir liom
Nach dteannfadh le na chroidhe mé mar dheanfadh mo mhíle stóirín.Pósadh go hóg mé mar gheall ar na puntaí
Agus lán dhá phóca is ní shásochadh sé m’intinn
‘Sé mo chreach nach dtig sé thart mar thainig ar bha is ar chaoirigh
An té nach dtaiteann an margadh leis a seoladh ‘un aonaighI gcaislean cois na fairge [bimhse]? mo comhnuidhe
Nuair a bhí mé mo bhaistileóir bhí mé laghach aerach bhí me in innibh dul ‘un cainnte
Le Gaill is le Gaedhil mhaith
Anois o tá mé pósta ná labhradh duine go méagh liom.
Mo mhallacht ar an lá udaidh a rinne me dith na céille.(Máire Ní Mháirtín 86 Corr na bFioch, Bearnas Mór, a chán domh. Bhí spéis ag an duine seo i gcáilín a rabh deánamh graithe inntí agus í na comhnuidhe cois na fairge. Labheann an cáilín san darna ceathrú agus is cosmhail go rabh taitneamh aicí dó, ach leigfhidhe duithe a phósadh. Pósadh annsin é ar cáilín a rabh airgead aicí ach is cosmhail go rabh seise an - mhío - shásta de’n doigh a bhí air annsin - deir se fhéin go dtearn sí “dith na céille”)

A Rí nach mé an truagh is mé ceangailte ar sclábhaidhe
Nach leigeann ‘un aifrinn mé la saoire no Dia Domhnaigh
Nach dtabharfadh go toigh an leanna mé is nach nólfadh giné óir liom
Nach dteannfadh le na chroidhe mé mar dheanfadh mo mhíle stóirín.Pósadh go hóg mé mar gheall ar na puntaí
Agus lán dhá phóca is ní shásochadh sé m’intinn
‘Sé mo chreach nach dtig sé thart mar thainig ar bha is ar chaoirigh
An té nach dtaiteann an margadh leis a seoladh ‘un aonaighI gcaislean cois na fairge [bimhse]? mo comhnuidhe
Nuair a bhí mé mo bhaistileóir bhí mé laghach aerach bhí me in innibh dul ‘un cainnte
Le Gaill is le Gaedhil mhaith
Anois o tá mé pósta ná labhradh duine go méagh liom.
Mo mhallacht ar an lá udaidh a rinne me dith na céille.(Máire Ní Mháirtín 86 Corr na bFioch, Bearnas Mór, a chán domh. Bhí spéis ag an duine seo i gcáilín a rabh deánamh graithe inntí agus í na comhnuidhe cois na fairge. Labheann an cáilín san darna ceathrú agus is cosmhail go rabh taitneamh aicí dó, ach leigfhidhe duithe a phósadh. Pósadh annsin é ar cáilín a rabh airgead aicí ach is cosmhail go rabh seise an - mhío - shásta de’n doigh a bhí air annsin - deir se fhéin go dtearn sí “dith na céille”)

Da gCastaoi Cáilín Deas OraibhDá gcastaoi cáilín deas oraibh a mbéad dúil aicí san fhoghuamh
As nach mbéadh luaith buidhe na seachtmhaine le cur amach Dia Domhnaigh
Dá mbíodh ribíní breaghtha breach uirthi agus buclaí in a bróga
Sé d’fhiafróchadh na scafairí ca mbíonn sí shiúd na comhnuidhe.I gcaislean cois na fairrge a [bímse]? mo chomhnuidhe
Is mé go síor ag deánamh leanndubh (= brón) ó mhaidin go tráthnóna
Is mé ag smaoitiú ar mo stóirín a bhíos a gcomnuidhe cainnt orm
Agus an gcuirfidh sibh ar seóladh mé i dtús in’ óige a dheanamh in’ aibhléis

Acht an lá sin bhí briseadh eachdhruim as is ormsa bhí an buaidhreamh
Nuair a chonnaic mé mo muintir mhaith cruinnighthear gach taobh
Nuair a chonnaic mé mo chomhnair ‘sí cóiriste (= cóirighthe) gléasta
Is mo bhearad breagh [líneadaigh]? da shiabadh le gaoithe.O tarraigidh ‘un mo thorraidh tráthnóna Dia h-Aoine
Nó ar maidin Dia Domhnaigh fá na bóithre má’s mean libh
Tiocfaidh Péigí Nic Seoinse agus óig mhrá na tíre
Is béidh mé ag éisteacht le na hGlórta(i) faoi na fóda is mé [síute]?

Séamus Ac MurchaidhA Sheamus Ac Murchaidh a dhith - mhar coigh chliútaigh
A phlannda ón Aireacht a tharla ó’n uaisle
Cad cuige nar smaoitigh tú ar do dhaoine
Sul mar éaluigh tú san oidhche sul mar díoladh faoi do luach thúDá bhfeicthea Sliabh gCuilinn dá corpadh is da réabadh
Agus Séamus Ac Muircaidh ar toiseach an fhéasta
Ní thabharfadh sé uarrainn do bhodach an bhearla
No gur fágadh ar an tsráid é gan a’n fhear le na réidhteachTiocfaidh gárda tréan láidir ar an aon mac isé na chodladh
Béidh cluinreacha tárnocht is mé airim lucht gunntí
Béidh an Scotach Ruadh sáruighthe ma’s Dia Máirt bhéas an cruinniú
Is gur ar íochtar na sráide bhéas an bás fá do choinne.

Séamus Ac MurchaidhA Sheamus Ac Murchaidh a dhith - mhar coigh chliútaigh
A phlannda ón Aireacht a tharla ó’n uaisle
Cad cuige nar smaoitigh tú ar do dhaoine
Sul mar éaluigh tú san oidhche sul mar díoladh faoi do luach thúDá bhfeicthea Sliabh gCuilinn dá corpadh is da réabadh
Agus Séamus Ac Muircaidh ar toiseach an fhéasta
Ní thabharfadh sé uarrainn do bhodach an bhearla
No gur fágadh ar an tsráid é gan a’n fhear le na réidhteachTiocfaidh gárda tréan láidir ar an aon mac isé na chodladh
Béidh cluinreacha tárnocht is mé airim lucht gunntí
Béidh an Scotach Ruadh sáruighthe ma’s Dia Máirt bhéas an cruinniú
Is gur ar íochtar na sráide bhéas an bás fá do choinne.

Chaith mé bliadhain is trí raithe i gceardchain is mé i gcúige laighm
Is níor stad mé riamh de’n rása sin go dteachaidh mé go Connachtaí(bh)
Ní rabh mo dhaoine sásta de’n cása sin a deanamh réidh
Is ma éalaim le mo ghrádh gur ar mo mháithrín a d’íocfainn é.O Mallacht Rí na hAoine ar na teadaí a thug mo roga grádh uaim
‘S go rachfainn ar a gaobhair Dia hAoine no go [moch]? Dia luain
‘S da mbíodh sé cur dhe díle is é bheith siabadh sneacta adtúaidh
Le mo ghrádh da bhfaghainn cead [sínead]? bhéinn go h-aoibhinn leis an eola ar chuan.
(Séan Ó’Mairtín (60) a thug damh an tamhran seo. Fuair seisean e o Máire Nic
an Bhaird - go ndeánaidh Dia a mhaith uirthi, An Grianán, Loch Iasc).

Ainnir an Mhalaidh BhuidheAn chead lá fuair mé eólas ar mo stóirín ar an Mhalaid Buidhe
Shíl mé gur bí an tsead í mó an réalt eólais ag dul romhaim sa tslighe
Thaitim sí [comhníor]? liom nach bpósain aon bhean ach í
Mo cúig céad slán ag an óig mhraoi tá na comhnuidhe ar an Mhalaidh Búidhe.Síos i dtoigh an torraidh fuair mé eólas ar mo cáilín donn
Bhí a gruaidh mar na rósa is a béilín mar a’ siúchra donn
Bhí hata os cionn a clóca uirthi agus buclací buidhe de’n bhrás a b’fhearr
Bhí ribín in a bróga sí mo stóirín í go bhfághaidh mé bás

1V
Sé an coigcríoch faraoir a mhuirfeas an saoghal
Sa fágas na daoine buadhartha
Sé bhain díom mo ghraoi ia a ghealuigh mo dhlaoi
Agus níl suamhneas ag aon neach léithe
A dhuine má bhíonn agus na bíodh
Abhfad ó do dhaoine in am gheibhinn
I dtinneas má bhíonn nó i leat trom na síl
Go bhfuil na coimthigh iontaobhtha i nGeibheannMáire Paidí Feargail- (ann
(Leagan ar “Malaidh Gleann Domhan” i dhá C. de Ceol. Uladh. [Cidhthear]? o seo gurbh í Eilis bean a mic - Donncaidh. De réir an scéil ba cheart go leanfadh ceath. 1V ceath. 1. Mar tá i da C. de C. Uladh). Geobhthar [minich]? iomlán san leabhar udaí i dtaoibh an Scéil. Máire Ní Máirtín, Corr na bFiad, Tamhnach a Mullaigh a chan domh).

Amrán Mholta Gleann Domhan
1.
Deireadh mo stóir caichte i dtoigh an óil
Sa bhaile [udaí]? a tógadh ariamh mé
Sí Eilis mo bhrón as ní mhairfidh mé beó
Tá an coigchrich go mór ‘dom fhéachaint
Ag an phobhail Dia Domhnaigh is faitcheach mo ghlór
Is gan duine ann a thógfadh an cian díon
Is má théidhim go Gleann Domhan ní de mo dheóin
A chaitheas mé móran blianta ann
11
A Cáitlín a stóir glac misneach ró-mhór
‘S na cluinin níos mó thú ag éagcaoin
Bí carthannach cóir do a rachaidh an ród
Is cuimhuigh bí i gcomhnuidhe déirceach
Má bíonn againn bólacht airgead nó ór
Is cuma sa domhan ca mbéidhmid
Molaim Gleann Domhan ar feabhas tré fódla
Is gach nodlag bí leabhtha ar fhéasta
111
Sé i bhflaitheas na naomh a chaithmid ar saoghal
Sa baile a bhfuil Naos na chomhnuidhe
‘S am a fhasas an fraoch an samhaidh ar craoibh
An giolcach an (craobh) cíob sa neóinín
Ta curaigh, sugchraobh ann seascach is míneach
A ailtí gabhail fríd go ceólmhar
Is ní monnan is an taobh seo a bhfuilmid den tír
Tá easbaidh gach nidh de’n tseort ann

An Crochrann (=Crochnáid).Sin taidhbhreamh nó briongloid a bhéadh ag duine in a bhfeicfidhe torramh nó bás tobann a bhéadh i ndán do duine saoghalta. Dá gceiltí an crochrann ar an duine sin thiocadh sé fíor acht da [ninuisté]? é do’n duine go díreach mar connaictheas é san taidhbhreamh bainfaidhe an tolc as agus ní bhéadh níos mo de.
Donnchadh Chathail as na sléibhte bíodh sé ag luadadh go bhfaca sé a leithead seo no a leithead sin ins an chrochrann (mar d’eadh!). Bhíodh na daoine seo na rith chuigeann sin nuair a chluinfeadh siad é, ar eagla na hurcoide agus bheireadh siad luach a shaothair do as é a innsint daobhtha go hiomlán agus annsin bhéadh an ghoimh bainte as. Cuir sé amach ar an clann Dálaig, na sár-fir fairge sin as Baile Eoin go bhfaca sé a gcosa da nighe (bhí siad da mbathadh) ag súil go dtiocadh siad chuige cosmhail le duine. In áit sin chuaidh siadsan ionns’ air an Sagart Mag Fhloinn ar an Chlochan Liath. Chuir an Sagart scéala ar Cathal agus thug air seasamh as comhair an pobail aifrinn Dia Domhnaigh agus [áidbhéil]? go puiblidhe nar chan sé in a cuid cainnte acht bréaga i dtaoibh an Chrochrainn agus go stadfadh se de feasta. Chuir sin deiread leis an Crochrann bréige.

(a) Ghiolla Pheadair, (a) Ghiolla Pheadair car codluigh tú réir
Chodluigh mise miar chodluthainn ag [mac]? dílís dé
Ca gcodlochaidh tú anocht. Faoi cosa na mbocht
Ca gcodlocaidh tú i mbárach faoi cosa. Phádraig
Brigid agus a brát. Micheal agus a sgiath
Dá [cáin]? geal de fá mo anam

Tobac indiaidh bidh“Tobac indiaidh bidh is ar mraoi an toigh sin”
“Níl an stroinse buidhe ag siubhal na slighe nár bheag an cíos do é bheith leis”
“A chailleach crón buidhe beag a b’fiú do chuid bidh le leithid de cíos a bheith air”
“Nias olc leatsa mo cuid bidh gabh an tslighe as na bain leis”

Altú indiaidh bidh.Glór moladh altú agus buidhchacas dón athair shiórruidhe agus do’n Mhaighdean Mhuire ar son gach tiodhalce agus grasta da dtug sé dúinn ó thainic muid ar an tsaogal seo agus ar son gach codach a caithmid ariamh gan altú
[Amen]? a Athair Shíorruidhe.

Altú (roimh biadh) bhidhBeannuigh sinn a Dhia, beannuigh ar mbiodh gus ar ndeoch A Chríost is tú a cheannuigh sinn go daor agus shaothruigh sinn ar gach olc
Bail na gcúig arán agus an dá iasc
Ar an cúig míle rann Dia
Rath an Rí-an Rí a [roinn]?
Go dtigid ar ár gcuid is ar gcómhar
Gura seacht bhfearr a bhéidheas muid bliadain o indiú
[Tus]? an grásta is mo agus an peacaidh is lúgha
[Amen]? A athair Shíorruidhe

Tá bean agam gus is cosmhail le cuachan í
Tá a gruag ag sileadh gus a cirteach ag imtheacht le gaoith
Bhuail mé féin bléid uirthi ag tarraint aniar ó mo chaol
Ta deanamh bog uirthi gus tochardadh cruaidh faraoir.
(A. Ní Ch)A Maire Ní Dhuibhir an [miste]? leat mise bheith tinn
O brón orm is miste liom tusa bheith sínte i gcill
Trumpaí is phíobaí bheith da [seinm]? ar mullach do cinn
Is tú beith annsin go dtigid Síol Eabha an cinn.
(A. Ní Ch.)Mín an fhéidhSé Eoin O’Rudam is é tá buadhartha
Fá dtaoibh de’n chaislean a bhí sa ghleann
Le cosa sluaiste agus iarann cruaidh a dtearnadh thall
An obair cloice a rinneadh an uair sin gur leagadh amach é le beagán moill.Tá’n mhóin go [níseal]? ua luighe sa díogaidh
Tá Máire caoinead is ag silead na ndeor
Níl a’n fhód aicé a deanfadh gríosach
Mur dtéigheadh sí ag baint fraoch ar maidin cheoighSé mín an fhéidh an talamh is aoibhne
Da rabh sa tír seo ariamh go foill
Bheirfeadh se cruithneacht da gcuirtí aol air
Seagal síobhus = sives agus eórna mór.
(Eáin á rud án a rinne teach amuigh ar an tsliabh ach ní leigfeadh na chomhnaidhe ann agus leag siad an teach air.)

Giota agus RanntaíNí phósfaidh mé greasaidhe na mbróg
No fidileóir óg a chumas í
Ach pósfaidh mé figdeoir an cheoil
Ná sé bíos i gcomhnuidhe gliogarsaigh. (Nuala Ní Dhochartaigh)Chonnaic mé an seilide agus é ar a lom
Chonnaic mé an searrach ‘gus a thóin liom
Chuala mé an chuach is gan greim in mo broinn
B’furust damh aithint nach rachadh an bliadain sin liom. (N. Ní. Dh)In am cleamhnais na bhí clampair
Bhí go [binin]? le beagan spré
Gan bó gan caora i dtús na hoidhche
Sin mo mhian dá gcreidthea mé
(Na bhí ró theann ag iarraidh crudh agus tú ag deanamh cleomhuais.
Ma tá na tréithe eile aig an mraoi óig is leor sin) (Anna Ní Cheallachain)Dheanfaidh mé cuilt de mo briste a mhairfeas le saol na bhfear Ní bhamfidh mé an fhéasóg díom féin go rabh inntí míle ar fad Seacuithaidh mé margaid is aontoighe agus cuideachta daoine maith Nuir gcruinnighidh mé saidhbhreas sa caoi sin [fágfoid]? mé an saol ar fad. (A. Ní. C)A chaora bheag dílís fan suas go ceann míosa
Ar eagla go rachadh ‘n suaidm ar do sceadamán bán
Is gur [ionus]? air an gharaidh thug mé an (chead) rása sin
An áit nach bhfásan acht cal rabach is neóininé buidhe.
(A. Ní. Ch.)

(Giota as “Amhrán na Cruite”.)Is ró-dheas an áit an Chruit Íoctarach
Is uirthi is luaithe thig bláth
Thig trom coirche, eorna is líon ann
Na coiníní díomas gach lá
Thig feadógaí deasa go pléisiúrtha
Thart chuig Seamus fá’n tráigh.Sí Maighread Mór Mic Phaidín as cl. c. f. a posadh ar Domhnall O’Dochartaigh as Cloich Cinn Fhaolaidh a thainic na comhnuidhe ar an Chruit Íoctaraigh ar tús. Buacaill bó eisean don tigearna talamh. Nuair a bhí sé teacht isteach tráigh na Cruite bhí an tráigh comhdaighthe le na cuid bólacht - fiche bó agus tarb. Ba é seo an spré a ba mhó a connaictheas ag an duine riamh ó shoin ag teacht isteach an tráig sin. Tá sise naoi nglún ar gcúl agus tá a clann [scaistha]? fríd an domhan mhór indiú. (na giota seo ó leathanach 110 go [nuige]? seo ó mo mháthair - Nuala Ní Dhochartaigh, An Cruit, Ceann Caslach.

ceann ann suas ar mullach an toighe. Fad as bhí siad istigh cuir sise ceann gamhna isteach sa mhála in áit ceann an fhir. D’imthigh siad le ceann an gamhna agus fuair an bhean an duais.
Sé mac an fhir seo a sheasuigh ar Croc Claondoire agus d’amharc anuas ar na Rosaibh faoi agus rinne sé Ceathramh Ceoil fá gach baile ann “Amhrán na Rosann”. Sé dubhairt sé fá’n Cruit :-
“Beirfidh mé ruaig go huaibhreach na Cruice seo shíos
Ar thuairisc daoine uaisle tá sán socair saor
Sé monnar gur in Uaigh tá’n sochair gan maoidheamh”

Mar fuair an bhean an duais.Droch-fhear a bhí na chomhnuidhe in Arainn i bhfad ó shoin agus bhí duais amuigh do’n té a bhainfeadh an ceann de. Thainic beirt fhear anuas as Port Nuadh agus d’éirigh leobhtha. Ag dul arais daobtha chuaidh siad i dtír in [Iuis]? Caorach. Ní rabh acht an teach amhain san am sin agus chaith siad an mála a rabh an

amhain ar an ruaig sin. Ghlan sé an Gaoth Bearra ar an ruide sin.
Rinne an Dochartach réidh go tiugh géar is thiocadh leis leis an túr a fhaghail. Chuaidh sé ar bord luinge fa na ceallaibh agus nuair a bhí an long giota ón céidh amach chonnaic sé istigh ar an lambáire Maolmuire agus é cóirigthe in éideadh bacaigh.
“Da mbínnse amuigh a duine bhoicht”, arsa seisean. “Chuirfinn deirce in do mhála duit”
“Agus dá mbínnse istigh agatsa bheirfinn an mhíodóg seo duit”, arsa Maolmuire agus é ag nochtadh na miodóige a bhí foluighthe faoi na chota aige.
(Tá leagan eile ar an scéal seo in “Oidche Airneal”, faoi an tiodal “O’Baoghaill agus Mac Suibhne. Bhí Maolmuire chomh nole sin nach dtearnadh an sagart de clann tSuibhne ar feadh abhfad. Sé an Sagart Domhnall Mac Suibhne an chead sagart a rinneadh den dream sin agus bhí íontas ár na daoine nuair a fuair seisean féin ‘un tosaigh).

Clann tSuibhne na MiodógMaolmuire an bhata bhuidhe a chur cuireadh ar fhear de clainn Dothartaigh as na Cruic. Níor mhaith leis an Dothartach a dhiúltadh ná bí eagla air roimhe agus chuaidh sé ionns’ air. Ar eagla go ndeanfaide feall air níor chuir sé a chuid beitheadach i stabla nuair shroíc se caislean Mhaolmuire acht d’fhág sé réidh iad faoi na gcuid diallaidh. Nuair a shuidh siad síos ‘un bidh tugadh isteach bunnóg aráin. Cuir duine éigin ag an tábla ceist ca leis a rabh an bhunnóg sin cosmhail. Dubhairt Maolmuire gur cosamhail í le, “Ceithearnach de Dhochartach a thiocadh ón tsliabh a mbéadh ocras air”.
Nuair a chualaidh an Dochartach seo bhí fios aige go rabh feall ar bun ag Maolmuire agus d’éaluigh se amach. Ní rabh bealtaigh móra ar bith san am acht seort casán ar an réidhteach thart fá’n cladach agus glan an Docartach naoi bhfeirsdí ar aon traighadh Rabharta

“A chara sa chuir bhí brúighte tursach fá’n páis
Dearc ar an Úir is fiú tusa éisteacht fhaghail
Sí an fhoigde chiún a mhucas pheacaidh síol Eabha
Is gheobhaidh tusa cáiteamh i gcúirt geal Rí na naomh”.
agus níor chán sí an rann seo ó sin amach.“Spárál na circe fraoich’ ar an fraoch” (S. Fh. 103). Sompla é seo de (Cainnt na nÉan)
“A ghiolla mhóir na [hith]? ach do shaith,” deireadh sí leis an coileach. O nach bfeiceann tú an croc udaí agus an croc udaí agus an croc udaí”, deireadh seisean.
“O nach bfeiceann tusa an téan udaí agus an téan udaí agus an téan udaí” deireadh sise.
(Is ionann sin agus duine bhéadh ag spáral agus neart aige)“Is mairg nach mbíonn aige ciall is nach gcomeann srion le na ghuth
Anois o thainig fial is maith an biadh an chaora dubh”.
I bfad ó shoin bhíod go leor daoine gasta ag dul thart ach bhíodh teanga ghéar ag cuid aca mur bhfághadh siad riar co [mhtrom]? (agus) b’fhéidir go ndeanfadh siad aor ar an té a silfeadh siad a ghlacadh a mbuntaiste. Cliar cánta a bheirtí ar a leithid seo agus dheanfadh gach duine a dtiocadh siad trasna air a dhicheall le iad a shásamh ná níor mhaith le a’n duine go ndeanfaidhe aor air (féach 122, 123, 124)
Thainic an cliar canta isteach i dteach. Shuidh sé tamall agus ní rabh iomra ar bith ag bean an toighe aoidheacht a thabhairt do. Bhuad fear an toighe isteach agus thug ordú an chaora dubh a mharbhú do. Annsin shíl sé gur mhaith an rud an fhoighde agus dubhairt sé síud.

Ranntá, Ráidte, [mi]? sean - fhocal agus píosaí.
Chuala né an cuid is mo aca ó mo mhathait :- Nuala Ní Docartaigh. An Chruith. Ceann Caslach.
(Rugadh i 25/3/1851)“Ní shiubhlann Dia le [Mio-Rúin]? na ndaoine” (Sean-focal a 5)Sagart a chaill péire stocaí. D’fhág sé ar bhean comharsan é agus thug a mallacht duithe acht fuair sé na shtocaí na dhiaidh sin agus annsin dubhairt sé go dtuitfeadh n a mallachtaí ar féin. Cailleadh ar an Ghaoth Dobhar é agus bhí cumhaidh mhór ar a deirbhshiúr na dhiaidh. Dubhairt sí :-
“Gaoth Daobhar, gaoth Dobhar is dubh do’n tír thú
Ní Cuan Meala agus ní nIubhear eisc tú
Poll domhan fá choinne cailleadh daoine
Sé [monnar]? mar fágadh brian ann”.“Na cuir do rún i ndioghaltas acht bíodh do mhuingin as trocaire de”. (no féach S.F. 145)
Fear an - bhreagh a bhí i nGleann na hEilte agus chuaidh se ‘un tsléibhe fá choinne eallaigh. Glacadh e ar son Mollaí agus marbhadh é. Bhíodh a mhathair dá éagcaom :-
“A chara sa chiúr, bhi brúighte tuirseac fá’n pháis
Dearc ar an Úir is fiú mise éisteacht fhághail
Sé mac daid ar an ród a leag tusa gan fath
Béidh díoghaltas mór sa ghlór fa do leagaint gan fáth”
Fear comarsan a thainic isteach agus níor mhaith leis a cluinstin go mbéadh “díoghaltas sa ghlór” mar gheall ar an chair seo. Dubhairt seisean :-

148. Tá sé comh fada le lá aonaigh Rath Bhoth (duine fadalach ag innse scéal na dadaidh mar sin. Tuiteann Aonac R. B. ar lá fheil lam - an lá is fuide sa bliadhain) (N. Ní D.)
149. Dá choiscéim déag na droth uaire (Feach 57. Má chuireann duine fearg ort siubhal 12 coiscéim uaidh sul a dtabharaidh thú freagair air) (N. Ní Dh)
150. Trí choiscéim an chomoraidh (Tá sé fiúntach trí coiscéim a shiubhal le cuairteoirí o do dhoras féin). Agus féach “coiscéim na trocaire nuair castar torramh ort. (N. Ní Dh.)
151. De réir a cinn a bligheas an bhó (Ma fágain sí “chineal” maith béidh bainne aice; mur bhfághaidh ní bhéidh) (A Ní C.)
152. An té a bíos go holc do féin bíonn se go maith do daoiní eile (An té a chomheadas graithe ua gcomharsan agus ghíos [neamart]? ni a groithe féin) (N. Ní Dh)
153. Leig [ionns’]? air an bodach mé ach na leig an bodach chugam. (Ta sé doiceallach roimh an bhodach acht ba mhaith leis go mbeadh an bodach [neamh]? dhoicheall ach roinn a Gall eile - na leig do’n fhear mhór mo bualadh acht tabhair cead mó ciun damh fein) (A. Ní Dh.)
154. Ní thabharfadh an fiach dubh do’n ean é (A. Ní C.) Da dtugadh níor leis féin é (ghiobhadh an téan bás)
155. Sé deir Colm Cille go h-ifrionn go brath nach dtéid fial.
156. Ní cainnt a dhearbhuigheas acht gríomh.
157. Cam (nó) díreach an ród sé an bealach mór an taithghiorra
158. Ní cothuigheann na briathra na bráithre. (A. Ní C.)
159. Nuair a chailleas bean a náire bíonn a dánacht ag méadá (A. Ní C.)
160. Gaoth anoir ‘ndeas cliath fóirste na fairge (seo an ghaoth a a chiúnas an fairge san iarthair) (N. Ní Dh.)
161. Go leigidh an Rí slan na maithreacha (Maithreacha na fear thanna. Deirtear seo nuair tá sé ag cur go trom. Cuirtear an paidir seo fosta le duine a bheireas deoch bainne uaidh) (A. Ní C.)
162. Seanfhocal agus é fíor, ma bheireann tú pannán as an chruach is furust do’n tsluagh bheith na diaidh (nuair bristear ar an chruaich is furust dó’n ghaduidhe bheith ag baint as gan a [sonnrú]?) (A. Ní C)

130. Ní caoinfear an tuisge go dtriomuighidh an tobar.
131. Tinneas fada bás sa deireadh.
132. An té a dtéid ainm na [niochéirige]? amach air féadann sé codladh go h-eadarú (= eadartráth) (N. Ní D.)
133. Dá mbíodh bliadhain ar fad ins an lá béinn sásta acht gan bheith ag obair.
134. Ní bhfuair cú gortach crámh ariamh. (N. Ní D.)
135. Strotann muca míne síoda. (A. Ní C.)
136. Beireann duine géar baramhail.
137. Is fearr fuigheall an mhadaidh na fuigheall an mhargaidh (A. Ní C.)
138. Na bíodh fonn magaidh ort, níl se [sona.]? (“)
139. Ní olann na mrá an lionn Ach téidheann sé thart le na linn (N. Ní Dh.)
140. Bleaghan go fonn agus maistreadh go teann a gníos an bainne agus an [tim.]? (A. Ní C.)
141. Tá an fhairge na tonna ceann fhionna (=garbh) (N Ní D)
142. Sé do mhac do mhac [rudiú]? ach sí do rugean do nighean go deo. (Nuair phosfaidh do mhac dheanfaidh se dearmad ort acht ní mar sin de do nighean) (A. Ní C.)
143. Is garach do chomharsan go dtéidh do bhó in a coirce.
144. Tig gar na gcomarsan, mbealach a cheile (N. Ní C)
145. “Sí an fhoigde chiún a mhúcas peacaidh síol cabha (N. Ní C)
Is geobhthar cuiteamh cóir i gcúirt geal Rí na naomh”
146. Giolla ag ladar is é féin ag líonadh meadar. (N. Ní D)
(Duine ag iarraidh ar duine eile gar a dheanamh do agus gan é féin ag deanamh a dath - b’feidir ag ól)
147. “Bhfuil do riartanas annsin?” “O tá mo dhíoladh agam”. (arsa an iolar leis an dreolán nuair a thug sé do leath na cuiteoige (?) (A. Ní .C).

130. Ní caoinfear an tuisge go dtriomuighidh an tobar.
131. Tinneas fada bás sa deireadh.
132. An té a dtéid ainm na [niochéirige]? amach air féadann sé codladh go h-eadarú (= eadartráth) (N. Ní D.)
133. Dá mbíodh bliadhain ar fad ins an lá béinn sásta acht gan bheith ag obair.
134. Ní bhfuair cú gortach crámh ariamh. (N. Ní D.)
135. Strotann muca míne síoda. (A. Ní C.)
136. Beireann duine géar baramhail.
137. Is fearr fuigheall an mhadaidh na fuigheall an mhargaidh (A. Ní C.)
138. Na bíodh fonn magaidh ort, níl se [sona.]? (“)
139. Ní olann na mrá an lionn Ach téidheann sé thart le na linn (N. Ní Dh.)
140. Bleaghan go fonn agus maistreadh go teann a gníos an bainne agus an [tim.]? (A. Ní C.)
141. Tá an fhairge na tonna ceann fhionna (=garbh) (N Ní D)
142. Sé do mhac do mhac [rudiú]? ach sí do rugean do nighean go deo. (Nuair phosfaidh do mhac dheanfaidh se dearmad ort acht ní mar sin de do nighean) (A. Ní C.)
143. Is garach do chomharsan go dtéidh do bhó in a coirce.
144. Tig gar na gcomarsan, mbealach a cheile (N. Ní C)
145. “Sí an fhoigde chiún a mhúcas peacaidh síol cabha (N. Ní C)
Is geobhthar cuiteamh cóir i gcúirt geal Rí na naomh”
146. Giolla ag ladar is é féin ag líonadh meadar. (N. Ní D)
(Duine ag iarraidh ar duine eile gar a dheanamh do agus gan é féin ag deanamh a dath - b’feidir ag ól)
147. “Bhfuil do riartanas annsin?” “O tá mo dhíoladh agam”. (arsa an iolar leis an dreolán nuair a thug sé do leath na cuiteoige (?) (A. Ní .C).

113. An té a rinne bodhar sibh go ndeanaidh sé balbh sibh (dubhairt Máire connachtach leis an bheirt bhan nach dtug freagair uirthi)
114. Is dall gach aineolaidhe
115. Tabhair greim do’n bhocht is na dall an tsúil A Mhuire Mhuirneach brigh na [npíl]? (A. Ní C.)
116. Cailleadh é eadar long is lámbairne = jetty (Cailleadh é go tuatach) (Seruidh Niac Gonogail)
117. Goidé an cat marbh a chas in mo shlighe thú (Goidé an donas nó an mío-ádh a chur mo bhealach thú).
118. Feoil oidhche fheil Brigde nó bain cluas den chat (A. Ní. C)
119. Tiocfaidh an tathrach ar an earrach (N. Ní D.)
120. Is cleasach an peata an saol na is beag nach mbaineann sé liomóg as. (A. Ní C.)
121. Níl fhios ag a’n duine ca dteanann an bhróg ar an duine eile. (A. Ní C.)
122. Cloch glas gan meas gan teine gan teas (C. Ghlas, ainm áite (Micheal O’Corradain, fear siubhal ón Iarthair a rinne 122.3.4)
123. Ceann Caslach an áit mhaslach ar corp fir agus ar dhuine gan chóir (C. Caslac, ainm áite. Bhearfadh an taosóg [drot]? íde do ins an áit seo)
124. Gort na Saigeadh, an áit a mbíonn na mrá argéad agus na caoirigh ar téad (G. na S. = ainm áite) (N. Ní Dh.)
125. Coinnigh rud seacht mbliadna agus gheobhfar úsaid do.
126. Duine gan beal gan teangaidh (duine nach mbéadh abálta dadaidh a rádh, nach mbéadh teacht i lathair ar bith ann) (N. Ní D.)
127. Is fearr a bheith ciún na borb.
128. Níl léigeas ar an bhás ach pósadh aríst.
129. Cá meathann modhamhalacht go deóidh.

113. An té rinne bodhar sibh go ndeanaidh sé balbh sibh (dubhairt Máire connachtach leis an bheirt bhan nach dtug freagair uirthi)
114. Is dall gach aineolaidhe
115. Tabhair greim do’n bhocht is na dall an tsúil A Mhuire Mhuirneach brigh na [npíl]? (A. Ní C.)
116. Cailleadh é eadar long is lámbairne = jetty (Cailleadh é go tuatach) (Seruidh Niac Gonogail)
117. Goidé an cat marbh a chas in mo shlighe thú (Goidé an donas nó an mío-ádh a chur mo bhealach thú).
118. Feoil oidhche fheil Brigde nó bain cluas den chat (A. Ní. C)
119. Tiocfaidh an tathrach ar an earrach (N. Ní D.)
120. Is cleasach an peata an saol na is beag nach mbaineann sé liomóg as. (A. Ní C.)
121. Níl fhios ag a’n duine ca dteanann an bhróg ar an duine eile. (A. Ní C.)
122. Cloch glas gan meas gan teine gan teas (C. Ghlas, ainm áite (Micheal O’Corradain, fear siubhal ón Iarthair a rinne 122.3.4)
123. Ceann Caslach an áit mhaslach ar corp fir agus ar dhuine gan chóir (C. Caslac, ainm áite. Bhearfadh an taosóg [drot]? íde do ins an áit seo)
124. Gort na Saigeadh, an áit a mbíonn na mrá argéad agus na caoirigh ar téad (G. na S. = ainm áite) (N. Ní Dh.)
125. Coinnigh rud seacht mbliadna agus gheobhfar úsaid do.
126. Duine gan beal gan teangaidh (duine nach mbéadh abálta dadaidh a rádh, nach mbéadh teacht i lathair ar bith ann) (N. Ní D.)
127. Is fearr a bheith ciún na borb.
128. Níl léigeas ar an bhás ach pósadh aríst.
129. Cá meathann modhamhalacht go deóidh.

1. Ní tharann cruadas go dtaraidh an tearrach agus go rabh dhá ubh ag an fheannóig.
2. Níl dochar bréag a chur ar duine acht tá an fhírinne mhór searbh (ná cuirtear bréag ar duine tig leis é féin a ghlanadh as acht má bhíonn sé cionntach ca dtig)
3. Sioc na sludán lan (ní bhíonn sé buan má gríd sé sioc agus na puill lán uisce).
4. Dhá thrian imearsgála ar fhear fhuagartha (an té is bun nó a chuireas amach scéal tig an ceann trom ar féin)
5 Ní shiubhlann Dia le mío-rúin na ndaoine (ní thabhrann sé áird ar droch-ghuidhe)
6 Na bain de geis agus ní bhainfidh geis duit (deir daoine nach bhfuil a leithid seo nó a leithid sin sona-sin geis)
7 Chuirfeadh súil an groch-duine an mart na scine agus an corp na cille (e.s. rud tnuthach éise-níl súil an droch dhuine maith ma guidh se droch amharc ortha)
8 Is lom conairt indiaidh a sárú (bíonn ocras ar coin indiaidh a bheith ag seilg i rith lae)
9 Bíonn cathamh ar an iasacht (is minic a éirigheann taisme den rud a gheibhtear ar iasacht)
10 *Cé gur (ard) áluinn an crann caorthann bíonn sé searb ar a bharr (ní théidheann doigheamhlacht go minic le tréithre meáin)
*Fásann sméara ar an chrann is ísle bláth.

go over to see them. He left home at five o'clock in the evening. When he was half way over it started to rain. And the man did not know what to do. He saw no house at all and he did not know what to do. When he got to the top of a high hill. He saw a little house along the road. But before he got to the house he meat the man of the house. "And the man asked him, "Where are you going. "And the man said. "I am going over to the Rosses to see cattle that I have over in it. Then the man of the little house said. " When you are going past that house. "Go in and tell the woman to keep you until the morning. When the man got to the house he told the woman what the man along the road told him. And the woman said. "I will keep no one that comes about at all. The man said. "That is all right. I will go another bit. "The man went out and when he was at the end of the house, he saw a little house along the road and he

‘S Níl suarcas a choidhche i ndán damh
O luaidheadh liom mar mnaoí comh luath i dtús mó shaoghail
Mo Chailín Ná Gruaige Bainé.
II
Sí bláth ban na gcraobh i thug bárr ar gach sceimh
Lé h-Ailneacht lé meid ‘s lé breaghachta
Sí dfág mé faoi lean
Sí a chráidh mé gan bhréig
Agus tá fhios ag mac de mó chás sa
Dá bhfagháin sé mó rogha b’annsa liom é
Bhéith ar leamh leis an spéir bhean aluin
Is ní náire ar bith liom é
No sí grádh geal mó chleibh
Mó Chailín Na Gruaige Bainé.
III
Dá dtugeadh sí aríst ar cuairt in mó thoighe
Nach mise bheadh aoibhinn sasta
Níl áit ar bith mían le nach mbhainfhinn sé faoin
Ach cead fhághail mó shaoghal a caitheamh lei
S’nach truagh mise a smaoitui go doimhain ann mó chroidhe
Nach bhfeicim arist go bráth í
Tam buadhartha bocht faoi chian
Is ní mhairfeadh beo bliadhain,
Gan Chailín Na Gruaige Bainé.

he was a baby. He went into the cradle and the woman started to make oaten bread and she put a flag in the middle of the first and she put the track of a goose's foot in the others. She baked all the time and the next day the other giant came and he asked where was Fionn she said that he away but that he would be at home before night.
She told him to sit down and she would give him milk, and bread. She gave it to and he asked her if this was the bread that Fionn ate and she said it was and that the baby in the cradle could eat it. She gave the baby some of it and he ate it and the giant went up to find his teeth and when Fionn got the giants hand in his mouth he kept hold of it and his wife got the bettle and she hammered him until he died.

Paidir le raidt i gabhal i luighSíntear mé san leabaidh seo mar shíntear mé san uaidh. A Thíghearna is leat a ghnidhim m’faoiside ó dhochar ó mo cholainn agus o d’olcas ó mo chroidhe. A Dhia! Nach mé atá lochtach! An nidh udaigh a gheall mé duit nach ndeanfainn i do chómhartha. A Máthair Iosa a bhfuil ort eideadh Críosta fa daobh duit bídh ag mo cheann. Eoghainn Baiste naomh aspol bídh ag mo bhonn. A Theachtaire Dhílis Dé! tar chugam i n-am go gcuiridh tú an ola Chríost ar m’ainm, an dílis a shaothruigh Iosa ar an chrann

Paidreacha
Paidir le raidt i gabhal i luigh.
Luighim le Dia agus éirighim le Muire,
Luighim ar mo láimh dheis agus codhlaim ar mo láimh chle,
Duiltuighim d’en ann spiorad,
Agus gabhaim leis an Spiorad Naomh a Dhía!

The priest put his coat on the rock and sat down on it. Then Hugh began his Confession. He said he killed a man and the priest asked him why did he do that. He said that something came over him and he could not put it away and that he had to kill a man. Then he said, "It is coming over me now."
The priest jumped up and ran away leaving the coat behind him. Hugh lifted the coat and put it under his arm and walked down to Corney with it.

Tá do mhargas deánta
Tá do thom san ghugan = Tá [tú]? fhas is thig leat a ghabal.
Ba mhaith an biadh an bata aige.
Is mhaith a luighfeas an bata air.
Níl muineas muice i ngánnais preatai air.Bhí dómhnall ar meisge bhí a bhean ag ól uisge
‘S na páistidhe caoineadh.
Nior sgab [tafannt]? masaidh teach ariamh.
Se a loch a laigheas
Bean ag cuir tairsti

Is doiligh gearrfiadh cuir as an toin nach bhfuil sé ann.
Co lúthmhar le gearrfiadh mar bheadh gearrfiadh márta ann.
Mar beadh gearran rása an.
Nuair a théid gearr ar an chaillidhe ghnidh sí sean rása.
Com sásta le páiste gheobhadh bruightín
Is teann madadh ar a thareach fein.
Comh sulach le ‘n bheathach dar seasuig.
Mboiteach ariam.
Com lobhtha leis an mhadadh.
Comh bréan le muc.
Comh dubh leis an t-súighthe.
Comh dubh le sméir.
Comh geal leis an t-sneachta.
Comh bán le paipear.
Comh mín leis an t-sioda.
Comh fairsing le monaidh.
Comh luath inntineach leis an ghealaighe
Comh h-eadtrom leis an ghaoith.
Comh daingean le Gáigín (cnoc i ngleann Finne)
Comh daingean le Táirne
Comh milis leis an t-siucre.
Comh fior is chluinn tú é.
Comh cothrom le dísle. (as even as a die)
Mar bheadh sé n-a shuidhe ar dil.

Na rabh do bhó i coidhche i n-abar gan tú fhéin a bheith fuithe.Na deic shloinneadh is measa amuigh.
Tif. Tighe (Thigh) tómhgair
Ma gaoth ma goirne Mac Ruairidhe
Mallachan breallachan ceallachan cráimsidheCloinn t-Suibhne na [mideig]?
Cealluighnidhe na gcos mór.
Mórtas chloinn daibhid
Cloinn Ni Gaoithín na gaoithe móire.
Seiseamh glun déag na gCrosann.
Muinntir Thómhnaig i gcead de’n chuideachta
Chloinn ic a Bhárd iad fhein ‘s an sean [bhoc]?Tá an t-olcas fréamhaidh ann.
Tá sin leat aníar udai.
Is treise duthchas na oilleamhain[Póiteoic]? gabal isteach go Teach Tabairne
“Sean bhó ‘s cruach an fhéir”.Mhar marbh an bhó an gearrfiadh an Purt a bhfuair an tsean bo bás leis.
Ceol an bharra rotha.

Bhí bean ins an áit a’s da bhfughad sí trath bídh i [steach]? eile seo mab d’altuigheadh sí a cuid.
Glóir agus moladh agus buaidhacheas do Dhia
[Peacugadh]? an toigh seo ar teach sin thíar
Agus mo séacht mallact o san siar.
Agus go méaduig n rí imreas agus mighreaim idir chómharsana san tír.

Scéal nach h-innistear mar is cóin
Scéal gan dath sa leath le h-innse.
no- Is doíligh ól gan sithleadh
Evading the question = “cur o dhoras”.
Níl a scéal féin no sceal fir eile leis.
Seanduine atá ag eirigh crom. “Tá sé fás an talaimh mar ruball na bó an”[Achtinuigencha.]? Na rabh rath ort.
Luighe gan eirigh chugat.
Bárr teannuighthe ort.
Na rabh’n da thuras ort.
Ballaigh ifrinn go dtuitidh ort sgrios lom ort.
Go ndamnuigh ‘n diabhal tú.
Caoir theineadh ort.
Mallacht mhic an duithche ort.

Scéal, scéal scafagach, o’n chailleach bhriomreach. Thóiteagach.
Soc madaidh agus tón cuillighe an da nidh is fúaire amuigh.
Is mairg a ghnidheas an t-olc a’s a bhíos go bocht i n-a dhiaidh
When a girl tries to put on airs or twist her mouth to give herself an accent.
“Bhearfadh sí bolgam de chuiteoig”.
Nuair a cailleans uan íg a mhathair bheirtean bainne do le bolgam.
Is soiligh fear a shúthrugad i n-a chuid oibre fhein.
Ca’n fhuair an madadh ruad an teactaire ariamh i bfearr no e fhéin.
An té mbíonn an t-ás go mar air bíonn sé go beag air.
An té mbíonn an tádh cuir d’airthear an tarbh aige.
Tá tú mar tá tú ‘s ‘nior fhás tú gur locht.
Mar treabhaidh siad forsuigheadh siad
Bhí a mhaide san fheamnuidhe. = He was a party concerned.
Rud a sgrudfad adh a cuir ort “Beidir gur b-ann atá na ba.
Nior cáill coimhead maith i dhath aríamh

Sean fhocla agus raidhte.
Chaill se léim an da bruach. =Between two stools we come to the ground.
Thug sé droch bhais ar féin. Bail na madadh Tá leacacha daoine uasail sleamhain
Cf. Woe t him who hangs an [Inn]? [fainin]?Fhad is bhéadas féin ag fas no uisge racaidh
Go dtigidh saoghal na saigal.
Go dtigidh shiar aniar a’s bata leis.
Go lá sheon dic. Is fada go brúthach
Mar bhíos an cu mor bí’n coileann.
S’ iomaidh bitseach mhaith a thóg [droch]? choileann
A’s a chéile gnidhthear na caisleainn.
Is caol a thig an oircheaid.
Is caol a tig an t-slainnte.
Is iomaidh corr san t-saoghal
Mhall Dia an deifre. Thug an diabhal leis an mhalltríall
Rith rósai na gréine
Ma theigheann tú siar go fiontun na bíodh an scéal shiar nach mbíonn aníar leat ach ar do bhás na bíodh aon scéal da bhfuil i bhfos siar leat.Sceal o’ rún e o chluinfeas truir e,
Scéal gan dat ‘s a leath le h-innse

Deilin fa coinn paistide óga ag gabhal thart ar a ladhru:-
Lúrpog, lárpog, neoinin buidhe,
Buidhean neoin, neoin a' pheabain,
Preaban suileach, suileach sicneach,
Sic na na mullaigh, athar luipear
Luipear leapar, crup isteach a phlaiceog
*pronounced shick. The mother or the father commenced at th big toe of th right foot + squeezed and name each toe round to th little toe of the left foot.

Is ó ru sheanduine. sheanduine dhoigte
‘S o’ ru sheanduine sheanduine dhoighte
‘S o rú sheanduine sheanduine dhoighte
‘S o rú shean duine cloch agus fód ort.

Da bhfeiceadh sibh an seanduine ar shráid baile n Rópa bucla ‘n a hata gus wátch i-n-a phóca
Triur de [mhealladh]? gus ceathrar de phighadh sé chuala me ‘rist go deachaidh se leobhtha‘S óru sean duine agusChuaidh mise chuig an [t-sughant]? ag íarraidh a chómhairle
Se’n chómhairle thug an sagart damh ‘n seanduine phósadh
Caidé bhí’n seo act ag mealladh ‘na bpíghneach ‘S muid a bheith ‘ríst amuigh ar an chómharsain‘S óru sean duine agusDa bhfeiceadh sibh ‘n seanduine ar úain an mheadhan oidhche na shuidh chos na theineadh a deargudh phíopa
A bhos le na leiceann ‘s [acaraidh]? síos leis ag iarraidh beith téigheadh a chud [smiologadn]? [caila]?‘S óru sean duine agusChuir mise mo sheanduine fa dhéin an t-sópa
‘S cé’n áit a bhfuain me é act báitte bpolmhónadh
Thug mé na bhuile é ‘gur rinne mé thórramh
A’s ghread me mo bhos ós cionn phill a [thóiga]?‘S óru sean duine agus

Chuir mise mo Sheanduine suas ar an áinríghe ‘gus shíl me e béith comh [saingean]? le táirne
Thuit sé ‘nuas agus briseadh a chnámha ‘S cha rabh aon a mhaith ‘ríst an mo seanduiune dhoighte‘S oru sean duine, seanduin agusDa bhfughadh mo sheanduiune gach nidh mar ba chóir do tuirtin air maidin a’s [brachan]? trathnóna lóchtar na cuinneoige ‘s preátai rósta Bhainfeadh se sodar as cailini óga.‘S oru sean dhuine agusDa mbíodh sin agamsa gearran maith páighdhe
Súistin saic agus adhastar cnáibe
Cheanglochaim an seanduine shíar de mhásaidh.
Agus scaoilfinn a ceann leis go mbriseadh sé chnáma‘S óru shean duine.Chuir mise mo sheanduine síar go Tír Eírinn agus n-áit a rabh míle agus fíche de léabainn
Chrup a chuid earraidh a’s thuit a chuid fíacal a’s thainig sé ‘niar na bhroimistín bliádna‘S ‘oru sheanduin agus

Cárta leanna idir ceuthrar o dhaoine
agus cúl na tíre bruighte idir mnáibhO’s cuir cheann cuir do ceann agus‘Sa oganaigh uasail, uasail, uasail
A oganaigh uasail fan agam go lo
Agus gheobhaidh tusa sgiobal agus urlar ar son buailte
Agus cead a bheith go dtigidh an lá.Cuir do cheann agus.
Amhran [graista]? a bhí ann. Bhí mé oidhche amhain ag teact anall ar bhádh na h-Albana agus bhí fear ar an bádh, as na Rosaibh a rabh creideam fiche ceathramh de aige.

‘S fada liom uaim I agusSin a bhfuil agam de. Bhí sé cómh fada le ‘ndia ‘s le márach. Tá cionn cosamhail leis i gchéad de ceoltaigh Uladh a fuarus i gco. Thír EoghainnSeo ghiota eile a chuala mé ag sean bean de mo cineadh nuair a bhí mé mo ghasur.
Seo chugaibh mise ‘s níl fios caidé ghnídhim
Níl bó, níl gamhain agam searrach no láir
Níl capall níl caora agam adhmhais no minseác
Acht cead i ghabhal sios le mo shean ghearran báinO’s cuir do ceann dílis, dilis, dilis
Cur do cheann dilis thara mo láimh
Ceann dubh cutach a mhealas na daoine
Bainnt a’ tsugh craobh amuigh ans an láSe’n suipear a bhí againn i ndiaid an méadhon oidhche
Coininí caocha agus muilt a fuair bás

Dhéanfaidh mé teach ar an árd
Os coinne thoigh Sheáin Ui Ceallabhaidh
Racaidh me shearuigh le Máire
Agus coinneochaidh Seán Tobacca liom

Bhíodh an t-amhran seo ag Jimmy Mharcuis no Jimmy na Graith a bhí na chomnuide i gcro cholapach, cnoc litreach. Níl cuimhne agam act an ghiote deBhí mise lú gabhal an ród
Agus casadh fear beag a’s fear mor orm
Chuir me’n fear beag an mo phóca
Agus sgaoil me’n fear mór leis na cailinnS’ fada liom uaim í, uaim í, uaim í
‘S fada liom uaim an cailin deas
‘S fada liom uaim i, uaim i, uaim i
‘S iomaidh scéal truama dhinnis síShiubhal mise shoir agus shiar
Agus thainig mé ‘nior an aithghiorra
Ach ní fhaca mó rud ar bith ‘ríamh
A chorfadh an slíabh le gearrfhíadhS’fhad liom uaim í agusNíl agam act an aon bhó ‘mháin
‘S’ bhí ránuigh de ghamhain bheag dhubh aici
A’s aithnighim ar thoiseach mo mhná
Gur géarr go rabh ránuig beag eile aici‘S fada liom uaim i agus

socair. Le sin leig sí a h-uisge anuas ortha. Damharc fear aca suas agus arsa seisean “Caithfidh se bheith i naimsire [maiththe]? no tá cioth meala tuitim as [Suilleabhar]? an chrann mhóir anocht” I gcionn tammailt ars an dunn fear. Níor mhothuigh mé na [crapain]? sin ag tuitim as an spéir ariamh nach mbíodh [faobhal]? aimsire na ndiaidh. Ca bith nchaint a bhí oirthise an triómadh h-uair leig sí ‘nuas an chómhla tógain taimheac táisc fríd na craobhacha agus síl na trí gheaduigh go rabh an spéir agus a rabh os a gcionn anuas fa mhuilaigh chinn ortha.
Léim siad na seasamh agus as go [bruthaí]? an méid a bhí i n-a gcorp agus nior amharc fear aríamh acu i ndiaidh a thona go rabh siad glan eascairdheach mílte ar shiubhal on choillidh.
I gcionn tamailt nuair a bhí achan seórt socair agus fa shuaimhneas Tigídh an fear a bhí sa chrann anuas. Anuas leithise na dhiaidh Choinbhuigh sí greim ar bhéal an mhála. Chuir seisean isteach an t-or na [mhámai]? go rabh an mála lán. Thóg sé an mála ar a buin ag bhain a bheirt an ‘baile ‘mach, agus bhí gac uile rud a b’féarr na chéile agus an t-slainnte aca o’h lá sin ní ba mhó

thug mise do e arsa sise. “O bhal” arsa seisean tá mise fada go leor annseo” agus amach i léim ar an doras leis. “Béidh mise leat” arsa sise. Nuair a bhí sí idir dhá mhídh n dorais sgairt seicean leithe an doras in [thurraighe]? amach na diaidh. Thóg sise an chómhla de na h-innsidhe agus as go bruthach leithe i ndiaidh an Fhir ag tarruignt na cómhlach na diaidh. Teacht na h-oidhche bhí siad ngabhal thart ag taobh coilleadh agus isteach [leisean]? na coilleadh. Isteach leith se na dhiaidh. Chuaidh seisean suas i gcrann agus suid ise suas i dreapoireacht fosta tarraignt na cómhlach na diaidh. Shuidh seisean ar ghéug agus streachall sise suas le na thaoibh agus chuir sí an chómhla mar fhosgadh suas os a gcionn. Shocruigh siad iad fhéin an codalta.
Ní rabh siad i bhfad shuas gur mhothuigh siad an trisneach fridh an bhrosnadh agus tig truir fear fhad le bun an chrainn agus [alpan]? mór leobhtha sa iomchur [iotarn]? Caide bhí ionnta acht trí [gheasuigh]? a bhí i ndiaidh an teach mór a rannsughadh agus lan mála oir a [ghiud]? as. Shuidh siad sios ag bun an crainn a rann an óir.
Thosuigh an bhean ins an crann a bhogaduig agus bhain an fear niomag aisti coingbhailt go

fear na bhuile d’fiafruigh sí do goidé bhí se deanamh leis an airgead a bí i gcúl na cruibe. “o” arsa seisean “Tá me da shúgailt sin fa coinne na coise tinn. Ní rabh mos mós de an iarraidh sin. I gcionn cúpla lá ‘san bhean leithe fhéin cé bhual isteach ach fear siubhail agus é an bhacach. “Tcídhinn a dhuine mhodhamhal” ars a sise go bhfuil cos thinn agatsa”. “Maise [leoga]? fheine tá go direach cos thinn agam” arsa seisean “Bhul “arsa sise tá fear annseo agus tá se cruinneadh airgid fa coinne na coise tinne agus o tharla cos thinn agatsa creidim go bfeadam e thabhairt duit”. “Maise feadan” arsa seisean [Shnioth]? si suas go bun na cruibe as thug anuas an spaigín a’s shin annsoir é. [P]? an bacach air a’s amach i léim ar an doras leis.
Tamalt laethach na shiaidh sin bhí tuilleadh airgid ag an fhear le cuir i staisgidh, agus chuir sé a laimh a gcúl na cruibe thabhairt anuas an bhunachain. Nuair a satruigh air é fhóghal thionntuigh se ann soirthise agus arsa seisean a bhfaca tú mala ‘n airgid a bhí annseo” “O” arsa sise “Thainig fear isteach [ann]? an la fa dheireadh agus bhí cos thinn aige agus

Bhí fear ann uair amhain a bhí an choimheadach an an airgead. Ach-an Phíghinn a bhfuigead se a mheán air chuirididh sé i mála é agus dfúgadh se i gcúl na crúibe é. Achan am a mbíodh sé cur an mhála i dtaiscidh deireadh sé “Tá seo fa choinne na coise tinne”. Nuair a bhí’n mála bunadhas lán aige ghlac se siabhran pósta a’s posadh é Bhí sé amuigh i gcionn a ghnoithe, as lá amháin chuaidh an bhean a ghlanadh anuas an toighe. Thainig sí ar mhála n airgid i gcúl na crúibe. Nuair a thainig an

“Is olc an mharcuigheacht nach fearr no droth chosnigheacht”
“Ní chruinneann cloch shiubhlach caonac”
“As a chéile ghnidhthear na caisleainn”.
“Ní fhághthar saill gan cheannacht”.
“Ma’s fad’n lá tig an oidhche”
Ag cuir airgid i dtaisgid deirtear. “Fa choinne na coise tinne” [“Fir the sire firt”]? “Rainy day”
Tá scéal fa’n “chos tinn” Ní fhain mé ríamh i gclódh é act ma tá fhéin níl docar sceal maith innse dhá uair. Chualá mé é nuair a bhí me mo ghasur o Phaidi Bhánd as Bánn a Ghaoith. Báitheadh é ins an Gaoth Burra taobh shiar de’n dubh chonnaidh tá deic mbliadhain fichead o shoin.

“Duine sona so chomhairleach. Duine donn do chomairleach”
“Is leor an rud amhain ar an bhall”. Is leor an diabhal nuair a thiocfaidh se
“Na bain de dhuine dhileair”.
“Na buail duine gan adhbhar”
“Ma cluinn tú drich scéal fág faoi do chois é”
“Dearbhaidh nair no dhó é ‘s mar neirigh leat leig do”
An té chuireas se “bhaineas”
Mar gcuiridh tú síos ni bhainfidh tú ‘níos na leig do rún le mac máthra
Na truist le mac máthra
Taisgidh rud seacht mblíadna ‘s mar bhfúgh
“Tú usaid de caith amach é”.
Cómhairle de Pháistidhe - “na bí cainnt nuair a bhíos daoine móra cainnt”.
Na taisbeainn dó do mhathair goide tuirtin a dheanamh”.
“Deán do rogha rud leis”. “Déan aran no brachan anois de.
“Na tabhair breitheamhnus ar obair leath dheannta”.
“Sé’n dóigh a dearn an t-Éireannac an [gunna]?
Rinne sé an t-adhmad a chead uair as chuir sé an t-iarann annsin air”
Is maith an rud a mhaireas i gcómhnuidhe

Da mbíodh sí ‘g innse fa throid no tuiteam amach deireadh sí. “annsin d’éirigh ‘n cut the bow” béidir gur focal gaedilge seo ach níl fhios agam. (Tá tuilleadh de cuid cainnte agam áit eigint)
“Ma gheibh tú clu éirigh go luath, tig leat codladh go h-eadanthrath
Chaill sé a chlu. (He lost his good reputation.)
Scéal :- Bhí cailin as srath’n arbair ar fustodh shios ins an Lagan. Posadh í ar fhear nach rabh aon fhocal Gaedhilge aige. (Barney Langan). Thug sí na bhaile é agus fuair siad cibe talamh bhí ann. Rinne seisean seifte mhór an ghaedilg fhíghlum, ach ní thigeadh sí leis ar sóigh i n-amanaibh. Lá amháin bhí se gabhal an bealach mór a’s bhí cailin ar an bhealach roimhe a’s i deanamh stocai roimpi as cuthog an tsnádh faoi na h-eascaill. I gcionn tamailt tuit an chutog agus gan [fiost]? duith agus bhí sí da [taruaighint]? na diaidh. Chonnall langan an chuthog as scairt se sean ard a chinn. “[?] giorsach! tá tú cailleadh do [cleú.]? Thionntuigh sise [thurt]? go feargach agus an sa sise - “Bréagach ‘s an diabhal thú níor chaill mise na’n nduine ar bhain domh aríamh air gclú”“Is olc an cú nach fiu i fead a deanamh [ontí”]? Is minic a bhí cú mall sona.

“Nior mhill coimhead maith dadaidh Ríamh”
Nuair a bhí [mese]? mo gasur deirtidhe go rabh fear i mBaile Atha Cliath fa ghal Punnta sa lá agus n-nsheasamh ar balla sgairtidhe amach i dtólamh “na bain den rud nach mbaineann duit” agus Bhí bean a theigheadh thart a dtugadh siad Rodai Craig oirthi. Ní rabh sí com geárr chuiseach le duine eile ach bí móran déig chainnt aici. Deireadh sí “Is [mesde]? de dhuine barraidheacht a bheith le [ráidt]? aige”
Fear a bhfeiceadh sí deifre air: “Sílfea go bhfuil min le díol aige”. “Sílfea go rabh briseadh Punnta i dhith air”. Duine gan mhuineadh. “Tá sé mar bhéadh tarbh, bPunnta ann” (San am sin bhín punnta i margadh ‘n eallaigh i bhfíontan agus chuirtidh an t’eallach [istrach]? na phunnta lá aonaigh ar réir mar dhioleaidh íad).
Fear gurbh dheannta, “Tá sé mar bheadh grág ar bheárnaigh ann”. “Tá gíallbhaidh gráige air”. Ma chuaidh duine an oileainn Úir “Chuaidh se thar an bhád anonn”. “Sé’n chuid is lugha de’n chuid is feárr”. Seo duine nach rabh aird aici air. Seo Ramata bhí aicí. “Tá’n teallach a teacht anuas shíar aduigh. Tá na caoiráigh ins na péacai. Tá searrach ins an chapall. Tá’n [loinidh]? ins an chuinneoig. Ta’n buideal ar an dreisuir and the Braes of Gleann Dómhans”

Mas maith leat do mholadh fágh bás, is mas maith leat do cháineadh pós.“Cómhairle dhuine dhoscaidh ‘s a faghal i nascuidh”.
“Cuirfidh a shrón fhéin comhairle air” “Na leig do mhaide le sruth”.
“Mol an t-athá mar a gheobhaidh tú é” “Mol an óige ‘s tiocfaidh sí”.
“Ceannuigh Sean Rud as bí gan aon rud”. “Is iomaidh shaet (cheat) ar aonach”.
“Cibe thigs go bog imthigheann sé go réidh” “Na leig do leas air cáirde” (Do no lend what is of use or benefit to yourself). “Na bí go mall ar aonach”
“Ma mhoightheann tú thú féin i [gabhil]? ar gcúl cuir caol ort fein”. (Go easie -be more careful - spend less.)
An té bhíos go maith domh bíonn go maith do.
Mar bfuil agat ach boc gabhair bí i lár an mharguidh leis
“Níl [dichar]? scéal maith innse ath úair” Is fearr uaigneas maith no [drith]? Chuideachta
“Is doiligh bríste bhainnt de thón tharnacht”. “Ye canna tak breeks o a Heelon man”

Ma tá duine ag éirigh sean no meath deirtear “tá’n glug ag tuiteam ar an ghlag aige” no aicí
“Is olc an margadh bhriseas beirt” deirtear le duine i ndiaidh culaidh úr eadaigh a cuir air. Go mairidh tús go gcaithidh ‘s go bposaidh tú bean innte”.
“Tá’n bríod (bride) a bhíos dóigheamhal furust a chóiread”.
Ag fágal spíde an chailin “Níl sí mór breagh no beag dóigheamhal”.
Cómhairle, “Na cuir i choidhce do theangaidh idir lánamhain phósta”.
Cainnt fa chailin no bean mheadhin aosta [gan]? phósadh. “Nil fhios agam an bpósodh sí”. Freagar “An ólfadh cat bainne”. “Would a cat drink milk? “Would a dog bark”
“Caidé dheanfadh cat act luchog a mhanbhad”.
Ma phóstan beirt a chuireas iongantas an na daoine deirtear. “Is cosamhal go rabh siad i ndán de chéile”. “Bíonn an ndán pósta ann”.“Is furact bualadh ar inndeoir mhaith”. “Tá dálta na dtinclenn ortha síad fhéin is módh bheidheas le chéile”.

A local Story
About the Penal TimesThere is a mass rock in Figart where the Priests used to say Mass in the Penal days. The British soldiers came on a Priest saying mass one day. He ran from the place and went to a house owned by a man named McClintock.The McClintocks were planted into this land and they were doing all in their power to help the Red coats to banish the Priests from about the place. They took him in and were about to torture him when he got away from them.He ran up the road and came to Boucley's. They were planters also but they had pity on the Priest. They took him in and gave him a good meal and a room to sleep in. The Priest hunters came to the door and asked if the Priest were here.Mr Boucley said indeed he was not and he said did they think that he would keep such a person. They went on their way and in the morning the Priest got up. He blessed the house and said that the name Boucley would always remain in the house.The McClintocks are gone long years ago

Betty Friers.
Many years ago there lived in Midcut an old woman and her name was Betty Friers. She lived in a little house along a river. She went away in a trance for about a day, but came back to life again. She told a story about the next world.
She saw a woman who was dead for some years in hell. For one good act she had done the devil was holding a sheet between her and the flames to relieve her of a little pain. She also told that there was a man called Houston to due on a certain night at the hour arranged, and that the water in the pot for his supper would wash him. He came in from his work, and told his wife to throw the meal in the pot, and make a liar of Betty Friers. At that moment he dropped dead and the water that was in the pot washed him. Many people flocked to hear her tell the stories, but when he priest heard of it he compelled her to tell no more of what she saw.
Fuair mé an scéal seo ó
Pádraic Ó Pheatáin.
Rose Mc Kelvie,
Midcut.
Drumkeen.

A Story,
Long ago there lived in Cnoc-O-chuain an old man. Although this old man lived poorly in an old thatched house, he had plenty of money.
One day while he was cutting turf he found something like a foal. When he examined it he found it was only the skin with something inside it. With great astonishment he cut it open with his turf spade. He found it full of gold coins. He did not know what to do with it at first. Then he took as much with him as he could carry, and he buried the rest of it again, fearing that his friends would come to know of his riches. He decided not to put it in the bank. Every week he went to the town and taking some of the coins with him he got them changed into notes.
When he came home he could not find a safe place to keep his money so he sewed it in his cap. He kept on at this until the cap was full, and a good many of the coins were used. It was not long after this when the old man took ill. Before he died he called his friends, and when making the funeral arrangements he requested that the old

to the house again. They were not long sitting until the lady came again, and said it was time some one was away with the funeral, because they had to go to Donaghmore churchyard. Tom thought he would go too. It got no clearer and he went on until he came to the churchyard.
The lady went forward and looked into the grave, and said, that grave is not long enough for my father. The red haired fellow said, if its long enough for Tom McGinley it is long enough for your father. Says Tom you'll not put me in there, so they started to wrestle and Tom fell. The cocks crew and when he came to himself he was holding a rush bush. He jumped to his feet, went on to Letterkenny, bought the horse, returned home, and from that day to the day he died, he could tell both a tale and a story. Fuair mé an sgéal ó mó athair. Cheannuigh sé cearca ó’n fear sin agus d’innis an fhear an scéal do mó athair, dubhairt sé gur na daoine beaga a bhí ann agus bhí an ceart aige. Nora Kelly. Tivockmoy.

There was once a man who lived in Trantaboy whose name was McNamee. He had only one son who went away to Austerlia to push his fortune. He got work with a farmer as a horseman.
One day his father was working with a crow - bar quarrying stones. So when he had the second stone out of the ground the crow - bar slipped out of his hand and disappeared. So where do you think it landed but beside his son who was working in Austerlia with a great team of horses. So when he saw the crow - bar he stopped and looked at it in a surprize. And he said to himself I am d- d this is my father's crow - bar for I know the mark on it.

One night during the last big snowstorm Paddy Patton of Midcut went out with his gun to shoot rabbits. It was about nine o'clock and the moon was shining brightly One could see the rabbits playing in the snow. He lay down beside a big tree but none of the rabbits came near enough him to shoot them.
As he was lying here waiting a bell started in his ear. He shook his ear but it would not go away. Soon it changed to music and the fairies began to dance around the tree. The noise and the music of the fairies became so loud that he had to come home.

started out to meet the giant. He meet him on the rocky hill top above where Henry Patton now lives. The giant sprang towards him eager for revenge. But the small man met him gamely and pierced his heart with his magic sword. The giant fell and in his agony gave forth a yell so loud that it was heard by his kinsmen in the next county. They came with all haste to see what was the matter and finding him dead they mourned him. It is said that the rush of blood from his body was so great that it dyed the rocks of Cloughroe which are red to this day and gave the townland its name, His kinsmen buried him in a field now owned by Charles Houston and set up four great stones to mark his last resting place which can be seen to this day.

(1V)
An Fear:- Níl [nidh]? ar bith san Domhan nach mbéidh againn ar fheabhas,
As an cíob dhubh - ní áirim gur mhór an feár é;
Tá an cíob canach cruaidh, cuireann [crupan]? ar na buaibh,
Tá sé againn ‘na chluain fháise.

(Bean as an Áith, comhgarach do Árd-a-Ratha, a phós fear a bhí na chomhnuidhe ag an Ghaoth-Bearra - Bhí ann chumhaidh ar an bhean a ndiaidh an Áith a fhágail, agus tharluigh an comhrádh seo idir an Dís)
(1)
An bhean idir Caiseal an Aith’ agus Mullach chró na mbó
Is meidhreach bheith mo chomhnuidhe arís ann;
I’ mo shuidhe san teach mhór bhí ar leath-taobh an róid
‘S an tAifreann in mo chomhair as mo dhaoiní.
(11)
An fear:- A bhrighid óg a stóir, glach misneach a bhéas mór,
‘S na cluinntear thú níos mó ag éileamh;
Is ró-dheas an áit do’n thóradh ‘s do’n ghráin
As an bradan ar an fhaill ag léimnigh.
(111) An bhean:- Da mbíodh a bhfuil de bhradain as de iasg
ó Ghaoth-Bearra aniar, ag gabhail thart fa’n gháiridhe
Ní thógfainn leóbhtha mo shúil le tuirseacht is le cumhaidh
Gur fágadh mé ‘san chlúid gránnda.

(III) Ní haoibhinn do’n [phápa]? na dó (an dara líne) Mhaghnus Ó Réilligh:
Tchídheann sé an domhan álúinn
Acht lá bréagh de’n Fhír? ann;
Tá an cruithneacht mór ag fás ann
Comh hárd leis na na spéirthibh;
Tá báirille mhóra graín ann
Ar mó láimh, ‘s ní bréag sin.(IV) Dá bhfeicfinn-sé an liafrainn (2adh líne) le héirghe na maidne;
Ceó meala ar gach taobh [díxxx]?
Mar bhéadh na ceó’ báistighe shamhraidh;
Bíonn na héachraí ag gabhail í gcóistíbh
‘S lucht an eólais da gceannsadh;
Bíonn na sluaighte da méadú
As ba óga ag breith gamhna? (gamhain ann?)An foun.
[-]

“Chonnaic mé fear ar tír mhór
‘S é ag imtheacht gan bhróg indé;
‘Sé measaim gur tusa an fear óg
A rabhthar ‘san tóir na dhiaidh;
Mar dtaraidh tú anall do mo chomhair,
As stad de do chuid glórach gan chéill,
Rachaidh mé as coinneochaidh mé scór?
Rona mhac ar tír mhór ar léim”.Nuair a chuaidh isteach go toigh ‘n óil
B’fháiteach go leór mó shuidhe,
Ar fháitchíos go dtiocfadh an tóir,
As go mbainfeadh an óig bhean díom;
Bhí biotailte fairsing go leór
As beagan da ól ‘san tír,
Gach duine agus gloinne na dhorn
Le comhrádh a thabhairt do’n dís.Nuair a fuair muid gach cineál [A]? d’fhóir
Sé mheas muid gur chóir dúinn suidhe,
‘S dá nólfainn - se gálún de’n ól
B’furust mó scór a dhíol;
A leitheid ní fhaca mé go fóill
Í mbaile nó í ród a shiubhail mé;
Da bhfeicfinn se í mBaile-‘n atha Mhóir iad
Geobhfaidhe cailiní óga ar phighinn
(nóta :- Ní fhuair mé ainm ar bith do’n amhrán seo).

Do chuaidh mé seal tamaill ar chuairt
Go bhfeicfinn féin uaim an spéar;
Agus thart fa na [hocleáin]? a’ ruaig
Mar oileadh? as tú na dhiaidh:
Sé déarfadh gach duine fa’n chuain
Nuair a d’éaluigh mé anonn fa’n chéid:
“Is ró mhaith a aithuighim ar do ghruaim
Gur duine thú a bhfuil tóir na dhiaidh.”Ach casadh damh an ainnir bheag óg,
As mar casadh sí labhair go géar:
“Ca háit a mbíonn tú ‘do gchomhnuidhe?
[Nó]? ‘gcoinnigheann tú cró duit féin?”
“Bím sa seal í dtoigh ‘n óil
As tú dheánaim féin lón do’n phighinn,
Ach an méid-adaidh a shaothruighim ‘san lá
É a chaitheamh le spóirt san oidhche”.“Mas duine thú a bhaineas le spóirt
Ní [mhólfainn]? duit la bhairt le mnaoí
Is fearr dúinn fiu reacht go fóill
Go gcruinnigheam muid lón araon;”
“Le fiu reacht go gcruinnigheann muid lón
Chaithfeadh sé chuid mhór d’ár saoghal
Is fearr dúinn pósadh go [nóg]?
Is béidh cuideadh ‘ár gcomhair airíst.

(11) Mur’ dtugann sé páigh níos mó ar an t-snáith uaidh.
(12) Na bfeictear go brath sinn ag dul chuige aríst.
(13) Ní mór lás na saltaí fhágháil comh daingean le gaígín, de shompla:
(14) Dhá shnáithe gan casadh gan bhrígh.
(15) Is mo t-athair dar gcáineadh ar son na dtrí snáithe.
(16) Ní féirín an bháinrioghan le seasamh dé’n tír.
(17) Sé shílim a Mhaghnuis gur ní é tá naireach.
(18) Bheith ag [lochts]? na mná seo ‘sa chás na bhfuil fíor.
(19) No bhéarfainn mo lámh duit nó thochairt mé a lámh de.
(20) Na sheasuigheann sé an t-áireamh mar tá túsa a’ maoidheamh.

Stócaí na Bánrioghna.(1) A Rí chaidé’n t-atharrá a tchim anns an áit seo
(2) Ó stadmuid de’n cháirdeal de’n bhriseadh, as de’n t-síomh?
(3) Níl tachran no paiste ‘bhfuil tógáil a lámh ann
(4) Na bhfuil gcouidan báinrioghna crochtha ar a thaobh.
(5) Ar m’fírine bfearr líom da mbíonn marna nua sin.
(6) bheith ag briseadh ‘s ag caireal ó maidín go faoí.
(7) Na an maoidheamh atá ag Maghnús go gcouinighthear an suáith uadh.
(8) As ag iarraidh bhéith dá sásain í ndeireadh a saoghail.
(9) Tabhair scéala ionnor Mhach Phaidín agus minigh ancás dó.
(10) Gan chlaonadh, gan áidhbhéil acht mar tá mé dá cuir síos.

Trí mhíle fear gréigeamhail d’fág dilleachta ‘gol.
Fhad a bhéidheas tuillte n-árd-cnóc na rioth ‘sa “tsean gleann”-
No tonnaidh thréan thóraigh a’ greadadh na mbeann-
No aingle geal dhoire ag eiteall ar neamh-
No éisg lughmhar loch Ghartan go méidhreach ‘s tsrúth-
Béidh cuimhne ar an lá seo ‘s na bliadhanta le teacht
Ag uachtran na nam sin a’s an mbéidh faoi na smacht
‘S ní chríonfaidh, ‘s ní siuolfaidh ‘s ní rachfaidh ar moill
Bród-beannuighthe Chloinn Chonaill as Naomh Colmcille.
A Naomh neartmhar ar talamh, as níos cumachtaighe ar neamh,
Dearc annas ar an chruinniughadh seo i nGartan indiú;
Gus fágh duinnse tá díbheartha i ngleann seo na ndeor
Bhéith leatsa go siorruidhe ‘ móladh Dia annsa Ghlóir.

(5) Sean chruithneachan dílis, chuir uisce ar a cheann,
‘S inainm na Trionoid’ ghlan peacadh na seann,
‘gus bháist an naomh dúinn is mó báisteadh in Éirinn ariamh
I míorbhailte i ngrása ‘s in éifeacht a gníomh.
(6) Tán tiomaire (tiomrádh) go coitceann gur ar sgoil ag Mágh-bhil
A bháisteadh do ‘chéad uair an “Columan Cill”.
No gur Cremhthan badh ainm do ‘sa tír aige féin
Fa Ghartan an dubhghlaise ‘s fa Chillibh-Mhic-Néin.
(7) Na iomdha sin áit a bhfuil lorg a láimh,
Mullach sléibhthe fuair’ síonta, gus gleanntan gan dáimh;
Ar oileann lom uaigneach faoi [cugh-fuaim]? na dtonn
Feuch a chlog-theach trom loitighth sa teampall gan bonn?
(8) Ba é ‘mhian a bhéith a gcomhnuidhe, ar uirnigh no scríobh,
No teagasg na braithre, a bfoghluim na naomh,
A’ seinim na [saeliu]? (salm) le luath-ceól na n-éan
No ‘[górnughadh]? na soisgéil le na máighistir-láimh féin.
(9) Pátrún lucht foghluim; chairaidh dílis na mbárd!
Le láigse neamh lochtach le guth milis árd;
Phleideal sé ‘s bhuaidh sé a bpárdun ón Rígh
Gidh gur trom, domhain, a gcortha in éadair a’ dlighe.
(10) Ar siocar do dhíbirt thar an tsáile anonn
An do churrach beag shuarach ‘ucht bhan na dtonn;
‘náit do comhnuidhe gur éag tú ar oileann fann mhaol.
B’fhad ó Éirinn shearc-ghradh ‘s do cháirde séor gaol.
(11) Ní labhraim, ‘nar sgéal tá go laetheamhail i mbéal
Stráide agus lucht ughdair ag tuataibh ‘s ag cléir;
No ar chaonach Cúl Dreimhne báite le fuil

Ceól loch oidhe(1) Sean-fhocal a chualaidh mé agus créidfeas mé í gcomhnaidh-
Gach aon ariamh mar oiltear é ‘s an fhuiséog anna an mhónaidh.
Cé bit tír a rachaidh mise na a mbéid mé in mo chomhnaidhe,
béidh mo óroidhe ag bruach loch oidhe í lár na sléibhthe móra.
(2) Tá dhá oileán ar an loch bheag seo comh deas as tá in Éirinn.
Tá an loch’s an ghé as nead acú.
Faoí thom-bhlath ghorm fraochlaigh.
Go mbfearr liom a bheith ‘g iasgaireacht breac geal uirthí ‘sa tséasúr.
Na bheith ‘gcáislean thall i Sasain ag na [nuisle]? uilig ar féasta.
(3) Ón chnoc árd glas taobh thall de’n loch ta’n amharch aoibhinn alúinn.
Na luing ag teacht ar fháirrge ó Dhoire ‘steach go Máluinn:
Ag siubhal annsin a báite liom ón mháidin go dtí’n oidhche
‘S nach smaointheacha ar an pheacadh leis na [nuain]? bheag aga ag gaoibheal.
(4) Ar an taobh abhus, tá’n míodíun glas ón uisge go dtí an bhothair,
Tá fás gach uile seórt annsin agus tighthe deasa comhnaidhe.
Sánnidh an chuach i dtús an tsamhraidh ann ó mhaidin go tráthnóna.
Tá an eala ‘gus an faoileach ann, an lon-dubh is an córr-mhónadh.
(5) Is iomdha máidin shamhraidh a d’éirigh mé in m’óige.
Ag éisteacht leis na néanachaibh ag déanamh a gcuid ceóil bhinn.
Iad ag dul á tom go tom ag eiteallaigh go céolmhar
Is a nguth lán binn ag teacht faoi dhuilleabhair glas na gcrannaibh oga.
(6) Is iomdha lá bréagh fada a chaith mé annsin ar bheagan bhuadhartha
Agus is iomdha lá bréagh fada a chaith mé annsin ag déanamh uabhair.
Ag seóladh na mbó breac amach tríd ghleanntan dheas na luachra.
Indéidh a bhéith anns an loch lé teas na gróine ‘giarraidh fuaireadh.
(7) Seo an áit ar oil mo mhuinntear mé nuair a bhí mé beag tréith-lag

An ghaoth adthuaidh bíonn sí cruaidh
As cuireann sé fuacht ar dhaoinibh.
113. Nuair a bhíonn sé í bhfad ‘ag cur bíonn sé í bhfad ‘na thuireadh.
114. Mar is cruaidte an sioc, is comhgaraighe an casgairt.
115. Beagan go maith nó mórán go holc.Liúniú ar chuid de na sean fhocla:-
Uimhir 1 “Is iomda duine a tchífeas do dhruim nach bhfeicfidh do bhoitheach” Deirtear sin fa dhuine a bhíos gléasta go galanta agus teach beag salach mar áit comhnuidhe aige.Uimhir 101. “Bearrach féir” srl. Córr uair bíonn cuid mhaith talaimh ag duine agus ní bhíonn sé féin ábulta go leór eallaigh a chur air - gheibh sé bó [nó]? bearrach le chur ar an fhéar, (bearrach féir). [Tú]? leis féin an bearrach agus ní bhíonn sé ró chúramach fa dtaobh dó - bhféidir go bhfágfadh sé í ‘san áit is measa san bhoitheach: “in aice an dorais” srl.

An ghaoth adthuaidh bíonn sí cruaidh
As cuireann sé fuacht ar dhaoinibh.
113. Nuair a bhíonn sé í bhfad ‘ag cur bíonn sé í bhfad ‘na thuireadh.
114. Mar is cruaidte an sioc, is comhgaraighe an casgairt.
115. Beagan go maith nó mórán go holc.Liúniú ar chuid de na sean fhocla:-
Uimhir 1 “Is iomda duine a tchífeas do dhruim nach bhfeicfidh do bhoitheach” Deirtear sin fa dhuine a bhíos gléasta go galanta agus teach beag salach mar áit comhnuidhe aige.Uimhir 101. “Bearrach féir” [1st]? Córr uair bíonn cuid mhaith talaimh ag duine agus ní bhíonn sé féin ábulta go leór eallaigh a chur air - gheibh sé bó [nó]? bearrach le chur ar an fhéar, (bearrach féir). [Tú]? leis féin an bearrach agus ní bhíonn sé ró chúramach fa dtaobh dó - bhféidir go bhfágfadh sé í ‘san áit is measa san bhoitheach: “in aice an dorais”

thóin in-áirde.
Tá dia láidir agus mathair mhaith aighe
Mar ‘n-iarrfaidh tú ní bhfuighadh tú.
An áit ‘a mbíonn an tór téidh go léor amudha dó.
Ag magadh ar an t-saoghal agus an saoghal ag magadh ort.
Sgeardan éan as gach alt.
Stráin seár in aice an dáinsiúir agus an (baile) bearrach féir in-aice an dorais.
Tá min agam agus tá móin agam as tá an saoghal na shuidhe ar a thóin agam.
Is buaine rud na duine.
Is maith an rud a mhaireas í gcomhnuidhe.
Da mbionnan baramhail do gach duine b’ionnan dath dá gcuid éadaigh.
An t-é ‘rinne neamh agus talamh bíonn an chuid is fearr aige féin
Cam, díreach, an ród sé an bealach mór an áith-ghiorra.
Fuaireann grádh gród-maireann fuath í bhfad
An t-é na truagh leis do chás na déan do ghearán leis.
‘Mairidh tú fa shaoghal as fa shláinte.
Fághann an duine rian í gcomhnuidhe buaidh an aincil.
An gaoth anoir bíonn sé tur,
As cuireann sí olann ar chaoirigh;
An gaoth aniar bíonn sí fial
As cuireann sí iasg ar líontaibh;

71. Bíonn an rath i mbun na sona
72. Is árd fuaim na nuisge néadtrom.
73. Is fearr an té a éirigheann na an té a Thuiteann.
74. Gan blas gan buidheachas.
75. Mas mín an luchóg gearrfaidh sí sac.
76. I mhaith leis fhéin a ghnidheas an cat cronán.
77. Ní fhuair na madadh ruadh riamh teachtaire níos fearr na é féin
78. Is ónoraigh an poll na an páiste.
79. Is furust beathach (capall) a thabhairt go dtí an t-uisge acht is doilig chur air ól.
80. Is olc an cú nach fiú fead a dhéanamh air.
81. Ní thig olc ar bith na fearr do fhéar eiginteacht.
82. Bean gan leith-sgéal-bean gan leanbh.
83. Is maith an té a ghnídheas a ghnoithe do féin.
84. Tá cuma ar achan shéort acht bhrachan a ól le graip, agus winker a chur ar bheathach dhall; bainne eirce a chur ann adharc muice agus cleite cait a chur a mheasgadh.
86. Is minic a bhíos cú mall sona.
87. Is biun béal ‘na thost.
88. An rud a scríobhfhis an púca léigfhidh sé féin é.
89. An té a buailtear ‘sa cheann bíonn eagla air.
90. Caith do phíopa, as bhí ‘do thost, níl anus (ius) an t-saoghal seo acht ghaoth as [te]?
91. Mas fada an lá thig an oidhche ‘san deireadh.
92. Fághann? Foighid ‘an phortaigh.
93. An te áta saor, caitheadh sé cloch.
94. Dá gcuirfeá bríste ar stacan gheobhfadh sé bean.
95. Ag cainnt leis an ghearran-bhán agus an ghearran ban ag dul [a]?

Agus d’éaluigh siad uaim le Páidir Ó Raifirtí.
An té a chailleas a náire bíonn an dónacht ag méadughadh
Da mbéadh Seon beó bhéadh a mhéar ‘san aran.
Bíonn an diabhal maith do na bhunadh fhéin.
Is minic a fuair neart thar an ceart.
Is furust do ghiolla gan náire a ghnoithe a dheánamh.
Is beo mé andiaidh mo dhaoiní, acht ní beo mé gan toit de’n phíopa.
Duine uasal fear an dá bhó, agus boch mór fear a’ dtrí.
Bhí ásal ann ám amháin idir dhá chruaich féir agus cailleadh é.
Ní ólann na mná an [ceann]? acht téidh sé thar le na linn.
“Is beag a’ rud a tchí an tsúil” arsa’n fear a ghearr ádhbhar an chota mhóir na rabh aige acht adhbhar cnaibe.
“Is iomda gléas ceoil ann” arsan fear a rabh trumpa an adhmaid aige.
Is fearr ainm máith na saidhbhreas mór.
Thug an cat a dhubhan (dhubh-shlán?) ar bhainne [mhiles]?
Is fearr theacht ar an t-saoghal le h-ádh na le saidhbhreas.
Is fearr greim anois na naoí ngreim arís.
Ní dheántar féile gan amaidigh.
‘Gad is deise do’n scórnach is cóir a dhéanamh ar dtús.
Is fearr píopa briste na gan píopa ar bith.
Ní bhíonn an t-seilg ar an t-suidheachan.
Sinn fhéin, sinn fhéin.
Síoda buidhe ar shíobhan, agus na préabáin ar ar nathar.
Nuair a thiocfhas amaireach tiocfaidh a chuid.
Ualach an ghiolla leisg - beireadh leis no fagadh
Éire uasail, inis na Rí agus na Naomh.
Bean ar meisge, bean in aisge.

23. Arsa’n coileach: shiubhail mé soir agus shiubhail mé siar Is ní fhaca mé an bhróg a d’fhóirfeadh duit.
24. Ní sheasochadh sac folamh i bhfad léis fhéin.
25. Níl fhíos caidé tá anns an phota go dtí go mbaintear an clár de.
26. Mas déag duit do chota is deise duit do léine.
27. Na cuir a choidhche do lámh i mbéal an mhadaidh.
28. Na trust fear a chaoidhche atá na chomhnuidhe i dteach cloiche, acht fear atá im boithe.
29. Tiocfaidh ólann ar mo chaora-sa go fóill.
30. Beatha na naomh indiú go dtí imbárach.
31. Rann go beag as tug greim do achan duine.
32. Níl duine ar bith is mó luthghair’ roimhe na stucaire.
33. Ní rabh an tríomhadh lá de ghaoith ‘dtuaidh
Nach rabh bealach-mór go h-uaigh.
34. Ní mar shíltear ach mar cheuntear.
35. Ní h-ionann dhul na bhaile-mhór agus a fhágail.
36. Tuagh amach as láimh a’ tsaoir.
37. Muna bhfuil tuilleadh mín’ agat béidh brachan lom agat.
38. Tá áird ag an chat ar iasg acht ní máith leis a chosa a [fhlinichadh.]?
39. ‘Té chuireas is é a bhaineas.
40. Is deacar muir as talámh a fhreastal.
41. Sláinte ó bhalla go balla, - ma tá an duine ins an bhalla labhaireadh.
42. Tá súil agat a mhealfadh sgidín ó mhuic.
43. Gheibh na ba bás fhad as bhíos an féar ag fás.
44. “Laon” an domhnaigh ní bhíonn sé máith.
45. Bhí mise lá bhí bolann mháith bainne agam,
Bhí ceithre mná déag ag deánamh mo mhaistriú:
D’ith siad an tim agus d’ól siad an bainne

Sean - Fhocla.Is iomda duine a thcídhfeas do dhruim na bhfeicfidh do bhoitheach
Is furust ‘chur ar cheaun chairn. (charnáin?)
Is deas an rud cárn - aoiligh lá sneachta.
Is deas an rud paiste gan fiacail.
Is iomda “shate” a bhíonns ar aonach.
Is fada a théidheann cuisle an ghaoil
Is fearr uilig é na droch - phósadh.
Is iomda córr ó’n chliabhain go dtí an uaigh.
Na díol do chearc lá fliuch.
Na chuir snaidm a choidhche le do theanga, na dtig a scaoileadh le do fhiacla.
Na [mól]? agus na cáin an bárr go dtéidh an mí - bhán (meitheamh) amach.
Na [níol]? lá aonaigh go dtí an tráthnóna.
Ní rabh ariamh gann na mbéadh fáirsing.
Ní tháinic caill aríamh na dtáinic da cháill.
Ní rabh ariamh an grean - mhór na mbéadh na dhiaidh an dubh - bhrón.
Bíonn an aith’ - chosamhail ann.
Seachain an ceann agus buail an muineal.
Codladh tús agus deireadh an duine.
Nuair a labhrann sean - chailin ní chuireann duine ar bíth sorughadh ann.
A d’Irish go deireadh.
An áit a bhíos teine bíonn tóit
An áit a bhíos teas bíonn mná
As an áit a bhíos mná bíonn gáib.
Arsa’n chearc “Rug mé ubh annsuid as rug mé ubh annseo, as níl bróg ar mo “chois”

do mhuirbhfeadh mór - shluagh re Seal, Ionmhain folt forórdha fuar, fá ionmhain fós a ghruaidh gheal” d’fhág Crombhal cuimhneachán againn annseo fósta. ‘San tsean - chaisleán Dhúin Mhathghamhna taobh leis an bhóthair iarainn trí mhíle uainn, chuir sé trí céad daoine chun báis, toisc iad a bheith i láthair ag aifreann Dé ann. Acht is leor sin de’n tsean - aimsir, Féach ar Bhláth na gcraobh, agus éist le crónán na mbeach san duilleabhar agus an fhuiseóg bheag ‘ghá árdú féin san spéir ghuirm le neart a ghotha agus, seo chugainn learaidhe na mbó. Sin sean ríoghacht Chuailgne, a learaidhe” “Sin Cuailgne, a mhic, an tír is líon-mhara “Seadh” Is líónmhara spuds in Éirinn. Brrrrrr ting-a-ling-il-ling Fág a’ bealach. Síos le fánaidh ting-a-ling. Tá na sléibhte a’ glaodhach,

féachaint síos uaidh “ó fhaithche a dhuine ‘s a dheagh - bhaile féin an dún donnglong ar shuidhe na críche os a chómhair: “An sálmhuir siobhlach sulbhorbh ar thaobh [d]? agus sléibhte árda aibhseacha úr - [aoibh]? lán de shrothaibh fionn - chúbhracha fíor uisge agus de ghleanntaibh taithneamhacha taobh-uaine agus de mhion-choilltibh cuimhsacha comh-chothroma ar an taobh [e]? dí.” Cá h-iongnamh é a’ deanamh [dear]? áir ar na slóighte. ‘S a’ fulang na [nge]? ghoin ‘s an bháis féin ag cosaint na críche seo. Thíos annseo os ar gcomhair bualadh na buillí ba mhó ins na h-eachtraí a ríomhuighthar sa Táin Bó Chuailgne, agus dhá mhíle slighe uainn siar tá an leach ‘na seasamh go fóill mar ar thuit caomh - mhac Shubhalltaigh san bhrisleach mór. [B’anns]? do chaoin an chéile deagh - mhná a [lao]? “ionmhain fear, ón, ionmhain fear,

gheal, sléibhte chuailgne, tráigh mhic buain agus an mhagh mhór leathan soir agus ó dheas uait agus an cuan ag caolú anoir isteach chugainn go dtí béal na h-abhna. Amharc níos [géire]?
thart timchéall agus tchífidh tú “an Dún sin Chéin mhic cháinte” mar ar mharbhuigh na mic Tuireann Cian; Cnoc Fhachairte Bhríghde ‘s an roilig ar a bharr in a bhfuil corp B’rús, coill mhór an Fhacháin i n-éadán an tsléibhe mar ar sheas an “Cú” i n-aghaidh airm Mhéidhbhe Lios na Rann a bhíodh ‘na dhaingean - champa ag na lochlannaigh, mainistir Rónáin, scoil Mhóchta, liag Chon Chulainn, agus an meall mór gorm Sliabh gCuilinn ‘s an ghuailne san spéir thar na cnuic go léir ó thuaidh. Cuailgne an chríoch chaomh - áluinn is annsa liom insin domhan ars an t-óganach gaiscidh ‘s é a

Bhealaigh mhóir ag dul ó bhaile Shláinge ó thuaidh agus fá leith mhíle de’n tsráid bhaile Bheag an Collon. Tá coill ar a bharr mar bheadh coróin ar rígh ‘s tá sé mar bhéadh an rí féin ann ag breathnú síos ar a dhúithchí talaimh. Ach an radharc is taithneamhaighe ‘sé an [radharc]? ó’n dún a thóg Dealca os comhair na trágha ar mhachaire Chonaille é Dún Dealgan. Téighimís ar aghaidh, mar sin, agus thar an Áth in ar treascaradh Firdia, agus thar an abhainn in ar báitheadh de mápas an fear a leag Éamonn Brús ar lár, agus ar aghaidh fós tár bhaile bhairrlice mar ar rugadh [ar]? Oilibhear Pluincead, no go mbainfimid [a]? dún adaí amach agus níl san [aisti]? sin acht 15 míle no mar sin. Agus seo cuid de’n phictuir a tchí tú (‘s) in do sheasamh ar bharr an dúin [i]? ar rugadh Setánta: an mhuir ghlé-

tharraingt air agus scadarrach mór eallaigh goidte leis. Thug sé iarraidh an t-eallach chur trasna na h-abhanna. Sgannruigh siad roimh an bhuachaill agus dimthigh ceann siar agus ceann soir. Dhamhnaigh an gaduidh é caidé an diabhail a bhí sé a deanamh na sheasam annsin. Dubhairt an buachaill go rabh sé a cur de a breitheamhnas airidhe. Caidé atá deanta agat arsa gaduidh. Dinnis an buachaill do gur sheasuigh sé ar maidin ag éisteacht le beirt bhán a scouldar. Go bhfóirid Dia orm arsan gaduidh. Mise aon fhear amhain atá damhnuighte a caitheamh uaidh a bhata agus a ghabhail é léim amach ag taobh a bhuachalla. Agus an é do bharramhail nach ar chloigeann an ghadaidh (agus) a dfhas an chead crann.

h-obair dó. Diafruigh an sagart dó caidé a bain dó. Dinnis sé dó fá ná mná a bhí a scouldar [?] Bhí thoir - fhios agam arsan sagart go rabh tú a breachadh. Thainig tú annseo tá seachtmhain ó soin d’aingil agus tá tú in dó diabhal indiu. Cuirimise de breith airidhe ort an chead abhainn a castar ort ar do bealach na bhaile léimint isteach innti agus seasuigh annsin go bhfasadh crann glas ar mhullach do cinn. Dimthigh mo dhuine bocht go briste bránach a tharraingt ar a baile. Ar theacht go bruach na h-abhna dó ní dhearn sé moill ar bith ach a gabhail ó leim amach. Sheasuigh sé annsin gur sruth na h-abhna a briseadh ar chopán a ghlúin. Seasuigh sé ann go foighdeach a cur suas a lámha anois is airist mar i n-umhail is go mbeadh baclóg a teacht ar baithis a chinn ach bá í an baclóg í do chodlaigh amuigh. Chaochluigh an tráthnóna is thainig siorradh polltach as an áird anoir agus bhí dhuine bocht ar crith leis an fhuacht agus leis an ocras. Tcí sé gadaidh a

cheann an buachaill air ar maidín agus bhain ar shiubhal a’ tarraingt go teach a’ phobail arais. Agus theacht ‘na [bailaigh]? mhóir dó bhí buanadhas na ndaoine ar shiubhal siar. Ní rabh ar an bhealach acht corr sgiontachán. Shiubhal an buachaill leis siar a bealach mór. Níor bhfada a chuaidh sé go gcuala sé an callán. D’amharc sé [scor]? ‘na gcualainn agus chonnaic se beirt [bhán]? a scouldar ar a cheile. Sheasuigh sí agus deise sé leo go dtí gur sead siad. Smaointigh sé annsin go rabh sé mall agus [reach]? sé a tarraingt ar theach a phobaill. Ag gabhail isteach [dó]? bhí an sagart ar an altóir Chaith sé a chóta [mhór]? ar a ghath greine agus chuaidh an cóta [um]? [tala]? Nuair a bhí an t-Aifreann thart chuir an sagart cléireach fá choinne an bhuachalla. Chuaidh an buachaill isteach agus chuir an sagart ceist air caidé [?] peacaigh a rinne sé ó bhí sé annso go deireannach. Dubhairt sé nach ndearn sé peacaigh ar feadh mar bhí fios aige. Diarr an sagart air meabhrughadh go maith acht ní rabh gar [ann]? rí thabhairfeadh an buachaill isteach go rabh [có]? déanta aige. Dubhairt sé nach rabh sé ach gur

Is feidir domh iad a leanstan go bhfeicfidh mé cá bfuil siad a dul. leig sé thairis iad agus bhog leis fear na dhiaidh. Maidin Dia Domhnaig a bhí ann agus agus ba ar a bhealach un aifrinn a bhí siad. Maidin ciuin té a bhí ann agus a ghriain a soillsiú go loinnreach. Ar teacht go teach a phoball dobhta bhí gal theasbhuidhe amach as acan duine leis an teas agus le h-ánal na ndaoine bhí an gath gréine a gabhail o thaobh go taobh a toighe. Caith a buachaill dó a chóta mór agus caith sé trasna ar an gath gréine í agus chonnaigh an gach greine suas í. Chuaidh an buachaill ar a ghluna agus deist sé an t-Aifreann mar duine. Nuair a bhí an t-Aifreann thart thug sé a aghaidh ar a bhaile. Ar a gabhail na baile dó chuir a mhathair ceist air cár chaith sé an lá Dubhairt sé go rabh sé ag an Aifreann agus beo slán a bheadh sé go rachad sé achan Domhnach feasta. Dubhairt a mhathair go rabh an casán ró fada dubhairt seisean gur chuma. An Domhnach sin a bhí chugat

Buachaill an tSléibhe RuaidhBhí lánamhan ‘na gcomhnuidhe ar a t-Sliabh Ruadh agus ní rabh acu acht aon mhac amháin. Tógadh ariamh ar a t’sliabh é gan [fhága]? Ní dhearn sé adath ariamh acht a buachailleacht caorach. Áit ionadach scaithte a bhí sa tSliabh Ruadh nach rabh mórán siubhal daoiní air agus mar sin dó ní rabh cleachtú ag an bhuachaill ar chodhruisc no ar cuidheachta ar bith acht indiaidh a chuid caorach sa lá agus i gclúdaigh a athara agus mháthair san oidhche. Tógadh é gan cóir gan cáin go rabh se na buachaill. Bhí sé maidin amhain go luath ag amharc indiaidh a cuid caorach. Bhí cuid aca caillte aige agus béigin do buaileadh isteach a sliabh ar a lorg. Ar teacht ar [amha]? a bhealaidh mhóir dó tchí sé slaighte ar bun sliaighte ag tarraingt air aniar. Níor lear leis go bfaca sé oiread daoine ariamh gur shíl sé nar bhfeidir oiread daoiní a bheith ar an shaoghal ar cor a bith. Dar leis

D’imthigh sé thar sáile d’iarraidh cábhra ar Rí Pilip. Tá an sgéal anois leathta ar fud an domhain mar do leanadar cleasa na nGall é, agus mar tugadh nimh dó i Simancas san Spáinn, agus nár phill sé choidhche dá thír dhílis dhúthchais féin. Tá a dhíl chuimhne úr i gcroidhthibh (Gaead) Gaedheal go dti an lá indiú agus béidh go broinn an bhrátha. Glóir na bhFlaitheas go rabh aige. Ba h-é an (loch) laoch ba thréine de phór Mhilidh Easpáine.

dhamh. Ní ionann sa chás d’on fhealltáir Maolmhuire Mac Suibhne, an brathadóir [a]? bragaire. D’fheall sé ar a tír agus ar a bhrathaoir. Ó má gheibhim gréim air Agus is mar sin do bréagadh uaim mo Méadhbha bocht. Thuit na deora go fras anuas leis. Acht ba goirid gur thóg sé a cheann arís agus d’amharc uaid ar an Tír. “A Éire a sé chan fuil grádh agam anois acht thú agus tá tusa chomhair a bheith caillte orm fosta. Ó dá gcuirfeadh Rí Pilip an [t-airgead]? agus an t-arm chugainn do gheall sé [dhúin]? bhéadh lá maith againn in Éirinn fós [fof]? géar. Is fadalach é ‘ga gcur agus is mairg [dú]? ag fuireacht leo. Acht níl gar a bheith ag [cai]? má tá sé i ndán duinn tuitim agus réimh na nGall do bheith árduighthe ós ar [gc]? agus ós ar gcorp, bíódh sé do réir tola [D]? acht is iomdha foghluidhe Gall thuitfeas linn roimhe ré. B’fhios do an méid sin ach má tá féin cuireadh an cath ar féin agus ar shliocht Gaedheal ag Ceann-tSáile.

imeasg gallantais agus bréaghachta agus fearadh bainfheis agus féasda do mór chruinnuighadh do mhaithibh Gall-athá-cliath. Thárla do Aodh Ruadh bheith i gCaisleán Mhic Diarmada arís nuair a tháinig sgeala an phósda fhad leis. h-obair go dtuitfeadh an t-anam as nuair chuala sé an sgéal aisdeach sin. Bhí Fionnghuala Ní Mhic Dhiarmada na luighe breeidhte an trát sin. Diarr sí comhradh ar Ua Domhnaill agus chuaidh sé fad leithi. “A Aoidh Ruadh ar sí. Chá rab fhios agat ariamh go dtug Fionnghuala Ní Mhic Diarmada searc a h-óige duit agus chá bhéadh an fios sin agat anois acht go bhfuil mo bhás orm. Acht is fíor an sgéal é. Do (thosuigh) thoisigh sí ann sin agus nochduigh an sgéal dó ó thús go deireadh agus chár air fealltacht an t.Suibhnigh no fós a cluanaireacht féin. Cár mhair sí i bh’fad i ndiaidh an ama sin agus lean Ua Domhnaill a comhnair cum na roilge. A ainnir bhocht arsa Aodh Ruadh ann a aigneadh féin agus rinne tusa an cleas adaigh orm thré ghrád

dtearn sé ní ba mhó moille i Gcaisleán Mhic Dhiarmada acht dimthig leis go Tírconaill. Chan amhlaidh do Mhaolmuire Mac Suibhne Maolmuire an bhata buidhe Do ghluais sé go Baile-Atha-Cliath. Dhuibhlinne agus do thairg a chlaidheamh agus a ghaisgidheacht Ua Chonchubhair Sligigh agus do na Gallaibh. Ba lánáthasach iadsan fá theacht an churaidh sin óir ba ghaisgidheach traen dásachtach é agus ón lá sin amach cá rabh fear ann arm na bainríogna do throid ann aghaidh Gaedheal Éireann comh fíochmhar nimhneach eascáirdeamhail agus rinne an Maolmuire sin. Dáltha Diarmada na nGall agus Néill Gairbh Uí Dhomhnaill agus daoine eile diombainte dobhtha ó rinne fé feall ar a thír bhí sé dileas don náimhaid (rinne) agus thug seirbhís luachmhar dobhta agus tugadh luach saothair dó da réir. Rinneadh taoiseach agus duiune uasal dé agus d’áthrúigeadh a chomhainm. Tugadh Sir John Mac Swney ar nós Gallda. Comh luath [us]? thainig Meadhbh Ní Chonchubhair go Baile-Atha-Cliath diarr Sir John ar a h-athair i le na pósadh agus tugadh do í. Pósadh iad mhBaile-ata-Cliath

Bainfheis agus tárradh agus bás Aodha RuadhTár thuig Aodh an sgéal uilig amháin go rabh Méadhbh imthigthe, thríd ghráin dósan do réir chosamhlachta agus chá

chuige ag mínuighadh dó gur thuig sí gurbhe bhí ann, nach rabh fuath ar bith aici féin dó, acht nar thaithin léithi an cruth ann a dtáing sé anois agus dá mbudh mhian leis comhchainnt do bheith aige léithi - se go gcaithfidh sé a theacht ann a chruth féin agus i bhfiadhnuise a h-athair agus cáirde gaoil. D’fhág sí an sgríbhinn a Fionnghuala le n-a thabhairt d’Aodh Ruadh agus d’imthigh léithi í féin agus a giolla. Cá dtug Fionnghuala an litir d’Aodh riamh acht d’innis do go bhfuir Méadhbh amach gurbh é bhí ann agus gur imthigh sí as an toigh. Sgaoil sí leathfhocal leis san am céadna nach n-imtheochadh sí féin as an toigh ann a mbéad sé.

ionnsuigh air Fhionnghuala Ní Mic Diarmuda agus d’innis di sgeal o thús go deireadhanais char [lughe]? ann mhac a isteach t-iongantas do bhí as Fionnghuala na bí uirr-sé ar gcluinstin an sgéil aisteach sin. Tá fhios ag an léighteoir cheanna fhéin [g]? dtug sise grádh d-Aodh Ruadh ó’n cheud amharc a fuair sí air, agus go bhfuair sí luibheanna draoidheachta ó chaillig na coilleadh lé na bhréag chuicí. Ba dhóigh leithe gurbh é an draoidheachd sin do sheol Aodh Ruadh chuicí anois isteach ann a thoighe fhéin. Acht anois ba shóiléir dí gur do Mheadhbh Ní Chonchubhair a bhí sé ag tabhairt áird no bfhéidir gráda. Bhí sí deanamh duithe féin dá mbéadh Meadhbh as an bhealach gur bh’furas dul do chur ar croidhe Aodha Ruaidh agus thug sí comhairle do Meadhbh go mbudh cheart duithe cuairt do thabhairt ar a h-athar ar Ua Chonchubhair Sligigh i mbaile Átha - Cliaith. Ghlac Meadhbh an chomhairle [su]? is nar mhaith léithe é. Go h-aithrid chár maith léithi go saoilfeadh Aodh Ruadh gur tré [ghrái]? dó fhéin a d’imthigh sí, agus sgríobh sí litir

seadh na can radh mar nach rabh fhios aicí goidé run do bhí ag a h-athair agus meas sí nach rabh fios ag an chruitire goidé ‘n rún do bhí ag Aodh Ruadh acht oiread. Cibé ar bith mar chuaidh an sgéal eadar Aodh Ruadh agus Méadhbh Ní Chonchubar, is cinnte sin go rabh beirt san Chaisleán nar thaitin a gcomhluadar - san leobhta i Maolmhuire Mac Suibhne agus Fionnghuala Ní Mhic Diarmada. B’ fhios don t-Suibhneach fáth theachta Aodha Ruaidh ar an eachtra sin, agus ba chuma leis é go dtí go bfaca sé Méadhbh. Ó’n uair sin deirigh éad agus formad ann a chliabh ann aghaidh a chómhdálta mar deirigh gnád ann a chroidhe do Mhéadhbh. [B’fheidir]? fealltach cam é ó nádúir agus a croidhe istigh rinne sé Meadhbh dhó fhein agus rinne sé rún Aodh do thiomaint ón Caisleán. Bhí barramhail aige go rabh fuath ag Meadhbh d’Ua Dhomhnaill ó do sgrios se duthaigh a h-athar agus sé an céad rud do rinne sé innsint duithe gurab é Aodh Ruadh an cruitire. Chá rabh fhios aici anois goidé dheanfadh sí acht cuaidh sí

Clifford a ráidht nár bhfeárr leis an darna fear ann Éirinn teacht ann a chomhcháirdeas ag géilleadh do ‘n bhainríoghain na Flaith Tírchonail. D’éirigh an cruitire ar buile “na madraí Gall ar sé, mise teacht ann a gcomhair agus géilleadh dá mbainríoghain an drong [míothrr]? Aireac a tá ag milleadh ar dtíre agus ag daoradh ar gcinidh. Nach rabh mé ann a [gcarcair]? bréan go rabh mé chomhair a bhéith marbh aca nach - Mhothuigh sé ann seo go rabh Meadhbh ag amharc air amhail is dá mbudh fhear mhire a [bhí]? ann. Chas sé an sgéal go cliste. Bhí Aodh Ruadh i gcarchair ag na Sasanaigh fosda agus rinne éagcóra móra do leis na gallaibh, agus níor mhaith leis géillead dóbhta nidh nach iongnadh. [Ach]? dá sgaoilfeadh d’athair a choimhcheangailt le Gallaibh agus troid do dheanamh ann an - aghaidh mar [bu]? dhual do thriath de Chloinn Choncubhar bhéad Aodh Ruadh ann a shan - charaid aige. Bhéarfadh sé arais as leadhb talmhan aduigh dó agus do bhéarfaidh sé cúitiughadh dó i ngach dochair agus díoghbháil do rinneadh air car dhubhairt an óigbhean

Tá sé ráidhte go mbéadh gach uile rud leis, acht amháin gur bhréag inghean Uí Chonchubhar é le sgéimheacht a pearsain agus le binneis a [huplabhra]? damharc an cruitire uirri ar a rádh seo dhó acht bhí a cheann cromta agus tug sé fá deara a leaca agus a h-éadan ar dhearg-lasadh. Bhí mé ag cainnt fosta ars an cruitire ag leanmhan dá sgéal, le hAodh Ruadh fhéin, agus thráct se ortsa. Ba dhóig leis na rabh agat-sa acht gráin agus fuath air, mar námhaid do d’athair agus do mhuinntir agus loisgeadóir agus creachadóir do dúithche. Stad an cruitire dá cómhradh go tobann amhail is da mbeadh sé ag feitheamh le freagair. Níl grainn nó fuath agam dó, maiseadh arsa Meadhbh, agus í ag cainnt léithe fhéin deirfeá. Is (camla) calima cródha an taoiseach é is dóice go dteárn [?] mathair beirt éigin ann a aghaidh do chuir fearg air agus is cinnte é nach maith le hUa Domhnaill m athair do bheith i gcomh-cháirdeas leis na Gallaibh. Ní tuigim féin goidé n fát nach ndeanann Ua Domhnaill cáirdeas le Sasanaibh mar ghní mathair agus taoiseacha eile. Chuala mé fhéin Ser Coinneas

d’Ua Domhnaill cé é fhein no carbh as dó adubhairt sé gur de mhuintir Chatháin é as Arachtaigh Uí Chátháin agus gur bha ghiolla agus deisciobal do an t-óglach. Chaitheadar an oidhche sin go súgach sásta ag gabhail ceóil, ag cruitireacht, ag rinnce, ag uisge beatha agus fíona agus leanna, ag sgéalaidheacht agus [gu]? ag mion-chainnt ag imirt carta agus [fich]? D’fanadaan bheirt úd ar feadh seachtmaine gCaislean Mic Diarmada i loch cé. Bhí na [hó]? mhna ann a gcuideactain ó am go h-am agus ba mhór an spéir chuireadar i [gcruitirea]? i sgéaluidheacht agus i mion-chainnt Aodh Ruaidh. Uair amháin thárla do bheith ann aoinfheacht le Meadhbh Ní Conchubhar leo féin agus thrácht sí ar fhlait Thírconaill. D’fhaifruigh riamh. Sé an áit is deireannaige dfhág mé, ar seisean, agus b’fhíor dó an mé sin ar sgol ar bith. An bhfaca tú Aodh Ruadh, ar sise. Connaic go dearbhta. Tá fir Tírchonaill an chreach do bhain siad ó Mhuintir Uí Concubar an Sligigh

Bhí ar Mhac Diarmada nuair thainig an drong arais agus na trí méirligh leobhta óir ba léir dóbhta anois go rug an cruitire agus a ghiolla buaidh ar na trí foghluidhibh, agus bhí aithne ag muintir Diarmada orra ag bhí fhios aca gurbh iad an triúr ba threise agus ba dána do mhéiréighibh na duithche iad. Bhí Meadhbha Ní Chonchubhair ins an Chaisleán agus budh í bhí athasach (a) fa na caraid Fionnghuala do teacht ar ais slán. Rinne sí crathadh lamh leis an chruitire agus dfheudh ann a ghnuis le luthghair agus labhair go ceannsa cartanach leis. Do meudaig seo searc aodha dhí agus mhearaigh sé a ceann agus a chainnt agus táinig na focla amach bun ós cionn thríd a cheile gur shaoil Meadhbh gur le duine eadtrom seachránach do bhí sí ag cainnt lá ar na bharach fearadh féasda ag Mach Diarmada fá coinne na gcuairteoir dtréan. Coimhthionoladh uaisle na tíre le h-onóir agus ómós do theisbéaint don chruitire agus dá ghiolla. Trath fiafruigheadh

Caisleán Mhic Diarmada: inghean Uí Chonchubhair: fealltachas Mhaolmhuire Mhic Suibhne: bréagchomhairle Inghine Ní Mhic Dhiarmada.Trialladar an triúr aca anonn go Caisleán Mhic Diarmada, agus ba mhór an corrughadh a bhí annsin agus ba mhór an luthghair do bhí ar athair agus ar mháthair Fhionnghuala ar a feiceáil slán arís. Óir tháinig an giolla ‘na bhaile agus an gháir bháidhte leis fá’n bhfuadach a rinneadh ar an óg mhnaoi, agus mheuduigh sé an chontabhairt go mór ag deánamh leithsgéil do féin ar an teicheadh cladhaireach a rinne [sí]? ar an bpointe cuireadh drong de mhuintear Mhic Diarmada go dtí an choill go bhfuaradar na bitheamhnaigh ceangailte san áit ar fhág Aodh Ruadh iad, agus ba mhór an t-iongnadh do

daoine isteach chum na coilleadh agus dá mbéadh cuma orra airgead do bheith aca na seoid do bheith orra bhéarfadh sí sgéala dá macaibh agus dá gcuideachta go mbainfidís a gcuid maoine daobhtha san choill. Mar sin de, chá rabh fios fátha an sgéil ag Fionn-ghuala i fhéin agus ba lugha go mór an fios a bhí ag Aodh Ruadh agus ag na ghiolla. “Gabh mo mhíle bhuidheachas. A dhaoine uaisle,” (anno) anonn go gtugaidh sé fáilte romhaibh, agus go dtuibhraidh sé buidheachas daoibh, ar son a inghine do chosaint in aghaidh na méirleach.

bhí ar tí mo chuid sheod do bhaint díom. Thóg mé sgread agus gáir agus chan fhuil cuimhne agam goidé thárlaigh ó sin amach go bhfaca mé sibhse ag troid leis na gadudhthibh agus a ngreadadh agus a gceangailte. Chár innis inghean Bhláith Mich Diarmada dhóbhtha acht roinnt do’n sgéal. Chán ar cuairt ag duine muinteardha do bhí sí ar chor ar bith, acht ag tabhairt cuarta ar mhnaoi draoidheachta nó mnaoi feasa a chomhnuigh ‘san choill. Agus is é theastuigh uaithe luibheanna piseogacha do bhéarfadh fuasgladh dí ó chruadhdáil ann ó rabh sí ó thug sí searc agus grádh do dhuine éigin; agus an duine sin níor ba athrughadh duine é acht Aodh Ruadh féin. Anois ba mháthair mhéirleach agus righ-bhréagaidhe an chailleach sin a raibh cáill dhraoidheachta (nó mnaoi feasa uirri, agus chá rabh sí acht ag [bréag]?

gail na foghlaighthe le chéile agus d’fhág ‘na luighe iad san áit a rabh siad gur tugadh sgéala do Mhac Diarmada a bhí, na cheannphort ar an dúthaigh sin. Thug Aodh Ruadh aghaidh ar an óg mhnaoi ann sin agus d’fhiafraigh dí fáth an ghéibhinn ann a rabh sí. “A dhaoine uaisle, chréanmhara” ar sise, “mise Fionnghuala, inghean Mhic Dhiarmada, Muighe Luirg. Bhí mé ar cuairt ag duine mhuintear-dha dhamh. Ag teacht arais dúinn d’éirigh na trí bitheamhnaigh seo amach as an choill, stop siad m’ each-sa, agus thógadar mise ón diallaid ar an bhán agus chuir siad an toir ar an (ead) each eile gur tiomáineadh ar siubhal é féin agus a mharcach. h-órduigheadh damhsa mó fhleasg óir agus m’fháinní óir do bhaint díom agus a dtabhairt dóbhtha. Dhúiltuigh mé sin do dheanadh agus rug duine acha orm do ghréimh bhrollaigh agus dó

da
daoine gan a bheith ró-fhada uatha agus droch theacht le chéile aca réir chosamhlachta. Stadadar ar a gcéim d’éistacht, acht ní mo na gur stad siad nuair tógadh sgread ó mhnaoi éigin, mar do bhéadh sí da sárughadh. Chá déarn an bheirt moill go rabh siad san áit a rabh an sgreadach. Goidé chonnaic siad annsin acht trí bitheamhnaigh ag baint a cuid seod de chailín óig uasail. Bhí maidí breagha ramhra daraigh ag Aodh Ruadh agus ag a bhráthair, agus siúd is go rabh miodóga ag na gaduidhibh, chár bhféidir iad do tharraing gur leagadh ar lar iad le buillibh troma treanmhara flatha thírchonaill agus an t-Suibhnigh, Miolmuire. An t-am [do]? loitradh agus do bualadh na foghlaidhthe go leor, do ghéarr Aodh Ruadh na téada as an chruit, agus do chean

biorán do ghoid. D’aithin Aodh an duine seo. Ba mhéirleach é, do dhruing mhéirleach do chleachtuigheadh a méirleachas ar lucht siubhal fá’n Bhearnas Mhór. Nuair ghabh Aodh Ruadh flaitheas Tírchonaill Ruaig sé as an tír iad, ag crochadh an méid aca ar a bhfuair sé greim. B’éigin do éisteacht leis an bhradaidhe comh maith le duine, agus is cinnte dearbhtha dá n-áitheochaidhe é fhéin go mbadh deacair do imtheacht slánis an duthaigh sin. Oidhche eile d’Aodh Ruadh agus dá chompanach i dtigh bhiadhtaigh i gCairbre. Bhíodar ag gabhail cheoil agus ag rinnce agus ag sgéalaidheacht go h-am luighe. Ar na bhárach ghluaiseadar leo go tuitim na h-oidhche; ba ghéarr uatha anois loch Cé agus Caisleán Mhic Dhiarmada. Ag imtheacht dóbhtha ar bealach chumhang do-léanta i lár coilleadh chonnachtas dóbhtha gur chualadar glór (duine)

leo i gConnachtaibh. D’fhanadar an chéad oidhche i dtigh biadhtaigh i dTIr [Chorain]? agus ó bhí a lán daoine ar aoidheacht ann ba mhian leo ar ndóighe ceol na cruite do chluisint ón chruitire. B’éigin d’Aodh Ruadh seinm ar an chláirsigh agus abhrain do ghabhail fosda, rud nar dhoiligh dhó, na bhí guth binn aige agus e oilte go maith i ndántaibh agus i bhfilidheacht na mbárd. Bhí móran cainnte ar cois aca fá shluaghacht fear Thírchonaill. Chuala Aodh Ruadh iad ag trácht ar a anfhlaitheas féin, agus dubhradh gur thríd uamhan agus imeagla roimh Ua Conchubhair ghéill sé an chreach ghabháil do thabhairt arais do inghin Uí Chonchubhair. D’aithris duine ann, do ghuth árd, an iomad uirsgéal ar an fhlaitheas agus Tíorantas Aodha Ruadh ann a thír féin; mar go [gchrochf]? sé fear gan fiú acht cnaipe na

chomhdhála do Mhaolmuire mac Suibhne, Mac Eoghain Oig goidé bhí ann a intinn aige agus thug leis é ar an turas. Ba stuamdha géarchúiseach an duine an Suibhneach, acht chár mhaith an companách do Aodh Ruadh é, na dhiaidh sin.Fear doimhin tosdach caiminntineach a bhí ann agus cail air go nglacfadh sé anshaothar ann a ghnóithe féin acht fíor bheagan saothair i ngnoithe dhuine eile. Acht ba chomhdhála d’Aodh Ruadh é, agus chuir Aodh muinighin ann. Ba hé an chuma ann a deachaidh Aodh Ruadh ar an eachtra sin i ndeilbh cruitire fánaigh agus cheangail sé bréigfheasóg fhada ar féin, agus dháthuigh a ghruag agus chuir an chuma ar féin i riocht nach n-aithneochaidh duine beo é; gléasadh an Suibhneach i gcosamhlacht giolla iomchura na cruite. Nuair a bhí siad gléasta i gceart d’imthigheadac

Inntinn féin. “Cad chuige nach mbéadh gráin aici orm; dhibreas a h-athair nár ghabhas chugam (seas) seacht [míle]? tíre d’athardha Uí Chonchubhair. Char bha sláine do ann a mheanmain thré an mhachtnughadh adaigh. Agus iar sgabadh d’on tsluagh, agus ar [mbeidh]? socair suaimhneach go gach uile rud ann a thimchioll, ba mhó d’éirigh mearughadh croidhe agus buaidhirt aigeanta air. Char fheud sé fanacht mar a bhí sé ní b’fhuide agus sé an rún do chinn sé leis féin cuairt do thabhairt, acht an- chuma no bréag riocht do chur ar fhéin, an dóigh nach [n-aithneochaid]? é, go Caisleán Mhic Dhiarmada, Muighe Luirg, ar an gCarraig i Loch Cé i ndúil go bhfeicfeadh sé Méadhbh Ní Chonchubhair, gan fhios dé féin agus do chách. Chuir sé ann úmhail d’a

Eachtra Aodha Ruaidh go Cúige MhéidhbheNíor bhá shlan d’Aodh Ruadh ann a mheanmain tharéis na sluaghachta sin ba dhóigh leis nach bhfacaidh sé riamh roimhe go dtí’n t-am sin ainnir ba dheise chuma, no b’áilne snódh, nó ba mhúinte méinn, na an Mheadhbh sin, inghean Uí Chonchubhair Shligigh. Acht cheana, ba inghean a námhad í, agus dá bhárr ar sin, mheas sé ó’n dóigh ann ar labhair sí leis go rabh fuath agus gráin aici air. “Agus” ar seisean ann a

cionn chúige Mhéidhbhe agus ós cionn gach uile d’úthaigh i dtalamh glas na h-Éireann.

ag deanamh dí féin go bhfeudfadh a h-athair an talamh do bhaint amach arís. D’fhág na cailíní slán ag Ua Domhnaill agus a chuideachta. Déirigh ar a neachaibh agus philleadar dá nduthaigh féin. Do cheap muintear Aodha Ruadh arais a gcúlai gach capall, gach bó, gach caora, agus gach uile bheathadhach do chuid Chloinne Chonchubhair : agus thugadar suas gach airnéis agus gach éadail do mhuintir Chonchubhair sul má [deachadh]? siad troigh níos fuide. Thóg Aodh Ruadh claidhe teorann seacht míle budh dheas ó Áth Seanaigh, agus coimhcheangladh an talamh sin le Tírchonaill ón am sin go dtí gur briseadh ar Ghaedhealaibh ag Ceann tSáile, agus gur árduigheadh (ar) (ghaedhealaibh) cumhacht agus ceannas [na]? ngall os cionn Thír Chonaill, os

luach saothair b’eith leo. Chán gan costas atá an sluagh seo beathuighthe amuich ‘ná sá bhaile. Caithfear a dtuarastal a thabhairt do bhuanaidhibh agus d’amhsannaibh agus fosda ní ceart ar ngnáth- mhuintear féin do chur na bhaile ar easbhaidh éadala thar éis a sluaghachta. Acht bíodh do roga agat, a inghean Uí Chonchubhair. Sin iad romhat eallach agus earradh Cloine Chonchubhair agus sin é romhat fosda an talamh ar a bhfuil siad. Más roghan leat an t-eallach agus an t-earradh bíodh siad agat acht coinneochaidh flaith Thírchonaill an talamh. Má’s roghan leatsa an talamh coimneochad sa an spré. “Mar gheall ar na daoinibh bochta,” arsa Méadhbh “Toghaim an crodh agus an airnéis. Deanadh Ua Conchubhair Shligigh réidhteach leatsa fá dtaoibh d’en tíre.” Agus d’árduigh sí a ceann go huaibhreach

nuair do smaoinigh sé nach [bhfórfea]? sin le na shluagh. Chár ghnáthach leobhtha san teacht ‘na bhaile follamh ó shluaghacht ar bith; agus b’fhios do go ró-mhaith go rabh náimhde dhó san sluagh sin, imeasg a ghaoil féin, go dearbhtha; agus chuirfeadh siad míochumha ar an ghníomh dá sgaoilfeadh sé an chreach-ghabhail le h-inghin Uí Chonchubhair. Chá rabh a chumhacht nó a cheannas daingean go leor i dtír-chonaill fós go ndeanfadh sé do réir a thola féin. Ar an ádhbhar sin d’fhreagair [?] an ainnir amhail agus da mbéadh sé (gaon) gan aon aithne do bheith aige uirthi. “Go deimhin, a inghean Uí Chonchubhair,” arsé. “Is méannra do chloinn Chinchubhair, (ar) do léithéid-se d’eadarghuidhtheoir a bheith aca. Chán [fhiu]? sé ionnamsa do eiteach. Acht cheana, chá dtig le fearaibh Thírchonaill gabhail arais go Tírchonaill gan a

roimh an am sin bhí sé ar cuairt ann aoinfheacht le na mháthair an Inghean dubh, i Dúnarus Uí Chonchubhair ar feadh seachtmhaine agus ba hí an Mheadhbh sin ba chompánach dhó ar feadh an ama sin. Ba chomh-aois dóbhtha araon ; agus siúd is gur B’shaitcheach cúlanta an cailín beag í char bhfada dóbhtha ar aon chomhluadar gur éirigh cáirdeas agus dáimh eatorra dá chéile agus char theastuigh comhluadar eile uatha astuigh na amuich acht iad féin, ag coisidhéacht nó ag marcuidheacht, ag rith no ag siubhal, agus ba bhrónach iad an bheirt aca ar sgaramhaint le na chéile i gcionn na seachtmhaine. Ó d’aithin Aodh Ruadh gurbh í an Mheadhbh chéadna sin do bhí ag cainnt leis anois, agus ag iarraidh athchuinge uaidh, is amhlaidh do líon a chroidhe leis an sean-ghrádh dhí, agus bhí sé ar tí an chreach ghabhail go léir do sgaoileadh léithe

cogadh ar mhnáibh no ar pháisdibh, acht [ch]? Deárn tú riamh cogadh ar mhnáibh nó pháisdibh. Guidhim thú, a thaoisígh [cumhachtaig]? Thírchonaill, agus glac truaighe dón mhuinntir seo agus tabhair arais [dób]? a gcuid earraidhe agus ní misde dhuit a gcuid urnaighthe agus fós. iumaighthe na Maighdine Beannuighthe maraon leobhtha ins na cruadh-catha atá romhat ann aghaidh Gall agus Gaedheil ann Éirinn.” Chár dhubhairt Aodh Ruadh seadh nó chan eadh an fhad agus bhí an óigbhean ag labhairt, acht bí [ein]? go rabh sé ag machtnadh agus ag [staidóir]? ar an méid adubhairt agus uirri féin. Ba chuimhneach [le]? girseach d’arbh ainm Méadhbh inghean d’Ua Chonchubhair Shligigh, acht ba [dhó]? leis nár bhféidir gur bí an óig bhean stáideamail Bheásach do bhí an ag cainnt leis. Seacht mbliadhna

goidé an fáth bhí agat leis an gabháil seo, nó ag dearbhadh nach rabh siocair agat deanamh mar rinne tú. Ní thuigim na neitheanna seo. Acht tuigim an méid seo go bhfuil na daoine bochta ar feadh na dúithche fágtha gan bó gan gamhain gan caora gan gabhar, agus gan fhios aca goidé mar mhairfidh siad rith an gheimhridh seo. Do dheonuigh tusa, a árd Fhlaith, gan iad do mharbhadh mar a bhí sé fá chumas do shluaigh a dheanamh. Bhfheárr dóbhtha a bhfad dá ndeanadaois a marbhadh go léir ‘na gcuid bidh agus do thógbháil uatha, go dtí nach dtig leobhtha gan mior-bhuailte ó Dhia mairstin thríd an gheimhreadh atá rompa. A Aoidh Ruaidh,” ar sí, agus thuit na deora go fras anuas léithe “tá cliú ort go bhfuil tú borb, dúr - chroidhéach neamh - thrócaireach dó do náimhdibh, acht chá deárn tú riamh

san áit a rabh sé go dtáinig se a’ fhad leis. Mná uaisle óga áilne do bhí ionnta. Bean aca ar stéid each ghlas agus an bhean eile ar chapall dhonn. Tógas Aodh Ruadh a bhairréad ann a láimh dheis agus beannuigheas do na mnáibh uaisle. Tuirlingidh siad-san ar an bhán [ag]? gabhaid ar a nglúnaibh ós coinne Aodh Ruaidh. Ruitheas seisean go tapaidh, tug lámh do gach mhnaoi aca, agus thóga ann a seasamh iad. “A fhlaith chalma Thírchonaill,” ar bean an eich ghlais [“i]? Méadhbh, inghean Uí Chonchubhair Sligigh agus is í seo Fionnghuala Ní Mhic Dhiarmada le seal agus níor tugadh sgéala dhúinn go dtí [ind]? fán chreachghabháil rinnis ar [dhuth]? m’athar agus fán léirmhilleadh [d’]? tú ar na daoinibh bochta um an dúthaigh. Níl mise ag fiafraighe [d]?

pilleadh do agus ba sgannadhrach an torman agus an ruailli-buaillí do thógadar; le búirebéice na mbó, le sitrigh na gcapall, le meidhligh na gcaorach, le meigidreacht na ngabhar, le tamhaint na madadh, le béiceadh na laochraidhe agus le gach tuaim agus ollghlór an mhór-shluaigh sin. Seacht míle slighe do bhí líonta leo eadar coisidhibh agus marc-shluagh cródh agus caorchaibh, fir trodha agus giollanraidh, lucht tiománta agus ainmhinte dícheíllidhe. Ar rochtain do thús an tsluaigh go h-Áth Sheanaigh bhí a dheireadh taobh budh dheas do Dhrobhaois; agus ba hé sin uair agus aimsear do chuir fear do lucht choimhéada Uí Dhomhnaill ann úmhail do go rabh dhá cáilín óga gha leanmhaint ar dhá each fán lán-shiubhal. D’fhan Ua Domhnaill

Inghean Uí Conchubháir : aisíoc na Creach Ghabhála.Nuair do shásaigh Clanna Chonaill n-agneadh ag creachadh agus ag milleadh dúithche Uí Chonchubhair, chruinnigheadar gach eadáil agus gach ainmhidhe do bhaineadar [ama]? ar an chreach-ghabháil sin agus shoilleadar arais go Tír-Chonaill ba mhór meud an tsluaigh ag

iad seo go léir agus b’iomdha ruaig agus agus ruathar do bhí ann a indhiaidh. Mhéaduigh na ruaga úd umha agus imeagla Muintire na tíre gidheadh chá dearnadh orra-san acht a gcuid earraidhe do bhaint daobhtha.

agus chár fhágadar inntí bó nó caora, capall no gabhar náchar thiomaineadar leo: ag creachadh agus ag iomchur leo gach earraidhe agus gach éadála d’ar casadh orra, go ndearnadh fásach do’n tír uilig, agus ba thruacánta thruaighmhéileach muintear Chonchubhair indhiaidh na cuarta sin. Thug Aodh Ruadh órdughadh fosda d’fhearaibh Thírchonaill gach Sasanach go casfaidhe orra do mharbhadh mar do bhí troid go h-éag eadar é fhéin agus iad fhéin. Agus ba hé an comhartha thug sé dóbhtha leis na Sacsanaigh D’ aithint, fear ar bith nach rabh canamhain ghlan réidh Ghaedhilge aige a chur chum báis. Thárla go rabh cuid de na saighdiúiribh Sacsanacha sgabtha thríd an tír mar do bhéodar ar a gcoinnmheadh ann áitibh iargcúltacha agus chán fhuaradar sgéala ar theacht Aodha Ruaidh. Marbhadh

na tíre rompa agus tugadh sgéala d’Ua Chonchubhair ann a dhún-árus [go]? rabh Ua Domhnaill go na shluagh chuig Ba mhór an Sgannradh do-san an tuairisg sin agus chár fhan le teacht flatha Thírchonaill na le na athardha do chosaint; acht do theich le gan mhoill gan mhailltriallán, agus Ghaill ann aoinfheacht leis, na ba mó a bhí fhios aca nach rabh ionnta seasamh ós coinne airm Aodha Ruadh. Mar sin de ar rochtain d’Ua Domhnaill maille le na shluagh go Caisleán Ua Chonchubhair chan fhuaradar ann triath no giolla, nó fós crodh, no caora, éadáil nó airnéis. Bhí an uile rud glannta amach rompa. Chá dearnad acht aibhleog do chur leis an chaisleán agus a dhóghadh go talamh. Chuir Aodh Ruadh amach, thar éis sin, sgeimhealta agus creachadóirí ar feadh na tíre

Cúige Chonnacht. Gluaiseadar as i [dtrí]? chathaibh. Ua Dochartaigh, Seán Og, ba cheannphort ar an chath tosaigh : Niall garbh do bhí i gceannas an chatha mheadhonaigh; agus an cat deirionnach faoi cheannas Ruadhraighe Uí Dhomhnaill. Ríogh [dhamhna]? Chinéil Chonaill. Aodh Ruadh féin ann Árd - cheannas an tsluaigh iomlán. Thrialladar go h-Áth Seanaigh, agus as sin thar Shamhaoir, thar Dhrobhaois, thar Dhubh, lámh dheas le fairrge, lámh chlé le sléibhtibh, agus char stadadar de ló na h-oidche ar an imtheacht sin. Acht ní ró ghasta na i gainfhios d’feudfadh an mór shluagh sin imtheacht thríd an tír. Is furas a thuighbhéal gur thóg siad callán agus racán as cuimse le priumsal agus seithrigh na n-each le coisidheacht na bhfear troda, agus le ráflaí agus raipluithúta na ngiollanrach. Do theicheadar muintear

bhealach (atá) sin cois fairrge ó’n tSean Ghleann agus ó na Ceallaibh Beaga ar an bhealac sin eile ó [bóthainnea]? Baoighilleach, agus ó na Rosaibh; ar a bhealach dóshiúbhalta aduigh ghabhas thríd an Bhearnas Mhór ó Mhagh Itha agus an Oirthear; agus ar an Bhealach [thigeas]? ó Bhaile na trágha agus Béal átha Seanaigh. Connachtas, adeirim, fir [trod]? Thírchonaill ag cruinniughadh ann a ndreamannaibh, ann a mbuidhnibh agus ann a sluaightibh eadar troighthibh agus marcachaibh, go rabh arm agus mór-shluagh cruinnighthe ann aon láthair [ar]? a sgoraibh agus ann a bhfian-bhothaibh ar na bántaibh ar na machairibh agus ar na faithchibh ‘ma gcuairt ar Dún-na-nGall. In diaidh comhairle do [ghla]? le ceannphortaibh agus le maithibh an tsluaigh thug Aodh Ruadh órdughadh d’on tsluag go léir gluaiseacht as go

Inis Eoghain; teachtaire eile go Caisleán na Finne ann ar chomhnuigh Niall Garbh Ua Domhnaill; teachtaire eile go Port an Leithbhir ann a rabh Mághnus óg, dearbhráthair d’Aodh Ruadh go dream do bhuainaidhibh Thírchonaill; teachtaire eile go Niall Mór Ua Gallchobhair i nGleann-Finne; teachtaire eile go Mac Suibhne Fhánáda, Domhnall Mac Thoirdhealbhaigh, teachtaire eile go dtí Mac Suibhne na dTuath, Eoghan Óg, oide Aodha Ruadh; teachtaire eile go dtí Mac Suibhne Boghainneach, Donnchadh Mac Mhaolmuire Mheirgigh; Teachtaire eile go h-Ua Baoighill (N) Niall, i mBaoigheallach, agus teachtaire eile nach n-áirmhighim annseo. Ar feadh seachtmhaine ón lá sin, ba léir do mhuinntir Thírchonaill go rabh a bhflaith ar tí sluaghacht do dheanamh Chonnachtas ar ghach bhealach atá a tarraingt ar Dhún-na-nGall ar an

Sluághacht Fear Thír Chonaill.Cár thuit tráthnóna an lae sin [go]? rabh teachtairí ar siubhal ag Aodh Ua Domhnaill go triathaibh agus thaoiseachaibh Thír Chonaill le [h-iad]? do chomh-ghairm chuige go Dún-na-nGall. Teachtaire aca go Ua Dochartaigh, Séan Óg, ceannphort calma

a thabhairt dóbhtha ar an tír ; ma gheall, fosda, ar eascáirdeas agus imreasán do thógbháil eadar triatháibh Gaedhealacha ; agus mar gheall ar ór do sgabadh ar gach bhrathadóir agus ar ghach méirleach san tír le fealltachas agus le spíodóireacht do dheanamh ann ar n-aghaidh-ne.

tsluagh gur ag tabhairt gotha agus droch-mheasa ortsa bhí Ua Chonchubhair nuair a thrácht sé ar an tuaisceart ghránda agus thógadar uilig sgig gháire ós árd, acht amháin Mac Diarmada, Muighe-Luirg agus Mac Uillíaim, Teabóid, Mac Uáitir. Do chromadar siadsan a gcinn amhail agus nach gcualadar na baoth-fhocla úd.” Stad mad Uí Chonchubhair dá chomhrádh. “Tá tú ceart go leor,” arsa Aodh Ruadh, “Is de mhí mheas orm-sa labhair Donnchadh Ua Conchubhair na focla sin. Bainfidh mise cúituighadh as acht chán eadh ar na foclaibh díomhaoine úd na mar gheall ar a chomhcáirdeas le Gallaibh atá ag léirsgriosadh agus ag láin mhilleadh na tíre; agus mar gheall ar a dubhairt isteach imeasg Gaedheal le h-eolas

ag sealgaracht agus ag súgradh agus comhluadar do gach uile chineál. Lá ann bhí drong mhór d’uaislibh eadar Gaedhealaibh agus Gallaibh ar shiubhal ag sealgaracht ag [leanada]? fiadh ruadh go barr Beinne Gulbán. Ar dteacht dóbhtha ann [sheasada]? ag amharc (amh) uatha amach ar an tír áluinn do bhí sínte amach rompa. ‘Nach áluinn an tír í [?] arsa fear de na Gallaibh. D’freagair Ua Conchubhair é. ‘Is áluinn go [deimh]? ar sé i ní’l áit eile san [domhan] níos deise ‘na Binn Gulban agus an tír timchioll uaire : agus ar seisean ‘acht go bhfuil an [sliabh]? áluinn seo ag tabhairt a aigthé ar an tuaisceart dubh gránda leaghfainn ór ar a éadan [sioca]? a áilneachta agus a bhréaghacha. [“S]? thuigeadar gach uile dhuine de’n

tá tamall ó shoin ó ‘Ath Cliadh, áit do shluagh i gConnachtaibh agus drong mhór do’n mhaithibh na nGall ann aoinfheacht leis, agus sluagh saighdiúr Gallda leobhtha fosda. Thug sé drong de mhór - uaislibh na nGall leis ar cuairt go Caisleán Uí Chonchubhair, agus do chuir cuid eile aca ar aoidheacht chuige uaislibh na tíre. Na saighdiúirí i gcoitchionn cuireadh iad ar coinnmheadh ann a ndreamannaibh ann seo agus ann siúd ar fud na tíre agus b’éigin do na daoine bochta ar fud na dúithche biadh agus deoch do choinneailt leo gan íocaidheact gan buidheachas. Rinne sé a dhithceall fosta comh cháirdeas do shnaidhmeadh eadar Ghaedhealaibh agus Gallaibh agus thug cuireadh go minic do thriathaibh na nGaedheal i dtuaisceart Chonnacht teacht i gcomhdháil na Sacsanach ag fleadhaibh cluichibh máighe

fá mar do thug mo thighearna-sa Ua Conchubhair Shligigh droch mheas duit “Chán sgéal nuadh damhsa.” Arsa Ua Domhnaill,” gur eascara damh Ua Conchubhair gidh gur mise a rí dlisdheanach, agus go bhfuil ceannas ag Tighearnaibh Tír-Chonaill le fad riamh ar Ua Concubhair Shligigh agus ar gach triath agus taoseach i gCorrainn, i gCairbre agus i Dtuaisceart Chonnacht uilig. Acht tá Donnchadh Ua Conchubhair comh tógtha sin le Gallaibh Duibhlinne, agus comh tugtha do’n Ghalldachas nach leor leis gan chíos do dhíol liomsa mar is dual dó, acht go bhfuil sé ag mo mhaslughadh gach aon uair is féidir leis é, agus acht nach leigfeadh an eagla dhó é thógfadh sé bruidhean orm gConnacht. Acht goidé an maslughadh [seo]? thug sé orm ar na moillibh. “Tá,” arsa mac Uí Choncubhair. “Tháinig [sé]?

fíor dhuit. Tá dath d’fhuil an Dálaigh Mhóir ann do chuisleannaibh. Cuirim fáilte romhat go Dún-na-nGall, rud nach ndeanfainn roimhe do fhlaith mar tá fhios agam nach cara damhsa é. Rinne sé crathamh láimhe leis an Chonchubharach. Bhuail sé an cloigín arís, agus ar dteacht isteach do’n ghiolla, thug Aodh órdughadh dhó fíon agus biotáilte thabhairt isteach; proinn mhaith bidh ghleásadh dhó, agus seomra leaptha do chóiruighadh dó fá choinne na hoidhche.
“A Fhlaith onóraigh Thírchonaill,” arsan duine uasal ar ball, “b’Fhíor duit an méid a dubhairt tú anois nach cara dhuit Ua Chonchubhair Shligigh. Siné an fáth a bhfuil mise annseo anocht. Ní tháinig mé ó Chúige Mheidhbhé ar fad le tuairisg thabhairt duitse fá’n tsean-ghaol atá eadrainn, acht isé fáth mo theachta le fios a thabhairt duit

shinnsearaibh pósda ar mhnaoi de chloinn Dálaigh agus sipósda ar mhnaoi de chloinn Dálaigh agus siúd is gur de Mhuintir Chonchubhair mise tá fuil Cloinne Dálaigh ann mo chuisleannaibh. Do bhuail Aodh Ruadh mion-bhuille [a]? chloigín do bhí ar chlár os a choinne agus tháinig a ghiolla isteach chuige. “A Thaidhg” ar sé, “beir isteach chugam sé cuirn uisge agus corn amháin [bain]? agus soitheach follamh le na [measgá]? Do imthigh Tadhg agus níor bhfada dhó imthighte go dtáinig sé isteach arís ag na neitheanna leis do thrastuigh ó’n Fhlaith. Dhóirt Aodh Ruadh féin an méid. Bhí ins na seacht gcuirnibh isteach san tsoitheach follamh agus le [sp]? mhór do mheasg sé an tiomlán [thr]? a chéile. D’amharc sé go gcur -radharc san tsoitheach go bhfaca sé go rabh [da]? (dubh) beag de’n bhainne ar an uisge. “Seadh, a mhic Uí Chonchubhair,” ar sé, “

Eachtra Aodha Ruaidh Uí Dhomhnaill.
Lá a bhí Aodh Ruaidh Ua Domhnaill ann a chaisleán féin i nDún-na-nGall agus tugadh sgéala dhó go rabh fear de Mhuinntir Chonchubhair Shligigh san bhaile agus é ag iarraidh seal cainnte le flaith Thír Chonaill. Thug Aodh Ruadh cead uadh an fear do thabhairt ann a láthair. Ar dteach isteach do mhac Uí Chonchubhair d’umhluigh sé do’n triath. Do chlaoin Aodh Ruadh a cheann agus d’fhiafruigh goidé bhí ag cur buadhartha air, na goidé fath a asdair ó Chúige Chonnacht. Char fhreagair an fear é acht labhair ann a dhóigh fhéin. “A Uí Dhomhnaill,” ar sé tá mise gaolmhar duitse.” Goidé an gaol ata eadrainn“ arsa Aodh Ruadh. “Tá,” ars an fear, “col seachtair eadrainn. Bhí fear do mo

faithcheallach, agus bíonn an t-iasg aníos leo ar bhárr an spíce. Is léir gur mó an seans atá ag daoinibh spágach san iasgaireacht seo. Acht tá níos mo na leitheanna le fághail ins an [bhaighe]? bheag seo. Tá sgiana mara agus srúthan ann agus is iomdha canna maith corr a baineadh san ghainimh chéadna seo. Tá amharc le fághail ar luighe na gréine ann san tsamhradh a ba dheacair a bhualadh, agus is deas an radharc an bhaighe le solus na gealaighe. Is uaigneach an rud ag amharc ar an lán mara ag dul amach, agus dá mbéadh mo dhóigh fhéin agamsa chá leigfinn amach as Baighe Ghort -a- Choirce go bráthach í. Acht ní léigheas na neart ar thoil dé.

seo ort mo sgéal a creidhbheáil. Charraing sí amach spíce beag géar agus fuil agus slanntracha éisg go leor ar “agus mar gcreididh tú sin, ar sise,” amharc ar bhonn mo choise.” Thóg sí spág mhór leathan, agus ceart go leor. Bhí slanntracha annsin fosta. Thug mé fá dtear go rabh an chos ar míosúr leathan. Chualaidh mé ‘na dhiaidh sin gur lucht cos leathan a budh mhó a mbéadh iasg ‘na bhaile leó indhiaidh lá iascaireachta. Téid na mná amach san abhainn go dtí na múrna. Tchí siad an t-iasg leitheanna bréaghtha agus is dóiche go bhfeiceann na leitheanna iad. Sé an nádúir atá ag an seórt seo éisg, a dhul isteach faoi leacacha agus rudaí a bhíos san ghainimh agus goidé ghní siad ach a dhul siar faoi chosaibh na mban. Annsin cuireann na mná síos na spíce go

tSamhradh is minic a chonnaic mé mná ag siubhal san abhainn bheag se agus iad ag gamharc go géar san uisge. Níor chuir mé suim ar bith ionnta ar dtús go dtí gur casadh bean aca orm lá amháin ag béal an trágha agus mála beag lán léith. Bheannuigh sí damh agus mé duithi [agus]? indiaidh cúpla bomaite cómhráidh thug mé fá dtear go rabh an mála fluich. D’fhiafruigh mé dí, go dí mhúinte, caidé bhí sa mhála aici. “Tá iasc” ar sise. “Agus cá bhfuair tú iad” arsa mise. [“Thú]? annsin san abhainn.” “Bhal, seadh go marain,” arsa mé féin. Go cinnte is [t]? mé beo, char chreid mé í, agus d’aithin [?] seo. “Bhal,” ar sise. “m’anam gur [bo]? Greannmhar thú, chonnaic tú mé san abhainn, chonnaic tú mé ag teacht amach aisti; tchí tú an t-iasg anois, agus acht b’fheidir go dtabharfadh sé

bheag chumhang seo dhá uair sa lá, acht níl sé uilig comh cumhang leis an chanal. Níl leoga, na tá sé trí mhíle ar leithead i n-áit amháin. Acht tá an tráigh comh comtrom sin, is nach mbíonn ós cionn ceithre troighthe go leith uisge ar doimhne ann, am ar bith acht le rabharta áit bhréagh snámhtha í, agus is iomdha lá a bhí cúpla buille agam uirrí. Tá abhainn Ghleann-Átha ag dul isteach inntí faoi thoighe Cheallaighe, agus níl an béal aici seo a dhath níos leithne na bealach mór maith. Théidh an abhainn seo síos go dtí an canal go dtí an fhairrge mhór nuair a bhíos an lán-mara amuigh, agus is furast an abhainn seo a aithne uair ar bith, is inntí is láidre a bhíos an sruth. Is furast don trnámhaidhe í a aithne fosta, na tá a h-uisge cuid mhaith níos fuair na an sáile in a timcheall. San

An lá sin a d'fág mise sráid an Chlocháin Léith,Bhí na bands of music ag seinm in mo dhéidh,Bhí bóltaí air mo chaoltaí 'san síon dul im aghaidh,'S ag teach mór Dhoire Locháin a d'ól mé mo sháith.
* * *
Ar maidin lá ar na bhárach Teach na nGárda i mBealach Féidh, Thainic Partholán Ó Baoighill nó go dtugadh sé damh 'tréát,

an teachtaire goidé an siubhal a bhí air. “Dá mbéinn-sé in d’áit,” ars fear an bháid “gheárfainn an aithgiorra, [bhearfaidh]? lán mo chráige de shlisneacha an t-sean bháid chuici agus b’fhéidir go léigheasfadh siad í comh maith le slisneacha ar [bi]? eile a dtiocfadh leat (ab) a fhághail, Thóg an teachtaire dó no trí [ceannai]? de na slisneacha agus thug aghaidh ar an bhaile. Nuair a mheas sé go rabh an tam aige a bheith arais as an [lorrbhuaidh]? chuaidh sé fhad leis an chailligh agus na slisneacha leis. Diarr sé uirthi suidhe suas. Thug sé teine do na slisneacha faoi na gaothsán. Nuair a bhí an [tsli]? dheireannach ar shéala a bheith dóighte, léim an cuilceach amach ar a béal “Is dona thú,” arsa’n teachtaire [‘Má]? iad slisneacha an tsean-bháidh a chuir a tóir ort. “Ní h-eadh,” ar seisean, “Ní h-iad slisneacha an t-sean-

an teachtaire goidé an siubhal a bhí air. “Dá mbéinn-sé in d’áit,” ars fear an bháid “gheárfainn an aithgiorra, [bhearfaidh]? lán mo chráige de shlisneacha an t-sean bháid chuici agus b’fhéidir go léigheasfadh siad í comh maith le slisneacha ar [bi]? eile a dtiocfadh leat (ab) a fhághail, Thóg an teachtaire dó no trí [ceannai]? de na slisneacha agus thug aghaidh ar an bhaile. Nuair a mheas sé go rabh an tam aige a bheith arais as an [lorrbhuaidh]? chuaidh sé fhad leis an chailligh agus na slisneacha leis. Diarr sé uirthi suidhe suas. Thug sé teine do na slisneacha faoi na gaothsán. Nuair a bhí an [tsli]? dheireannach ar shéala a bheith dóighte, léim an cuilceach amach ar a béal “Is dona thú,” arsa’n teachtaire [‘Má]? iad slisneacha an tsean-bháidh a chuir a tóir ort. “Ní h-eadh,” ar seisean, “Ní h-iad slisneacha an t-sean-

fríd an teach. D’fhiafruigh an seanduine do goidé a bharramhail daoithe. “Droch bharramhail”, ar seisean. “Chuaidh an diabhail eadar dhá easna inntí agus is deachair an tór a chur air. “An féidir í a leigheas”. seanduine. “Níl leigheas uirthi” ar seisean, “acht a’n ndóigh amháin agus tá an léigheas sin i bhfad ar shiubhal”. “Innis dom”, arsa fear an’ toighe, “agus dhéanfaidh mé mo d’ícheall le na fhághail.” “Tá crann-creathach,” ar seisean, “a fás amuigh ‘san [lorrbhuaidh]? agus dá mbéadh trí slisneacha d’en chrann sin agat le dóghadh faoi na gaothsán chuirfeá an tóir ar an chuilceach.” Ar maidín lá ar na bhárach cuireadh ar shiubhal teacthaire cruaidh gasta de chuid na comharsan fá choinne na slisneach. Ar an bhealach ‘ na chuain thuit sé isteach le fear a bhí ag cóiruighadh sean-bháid. Bhuail siad ‘un cómhráidh agus fríd an chómhradh d’innis

tógáil aici is. Bhí sí a’ seinm agus ag síor-chainnt ó mhaidin go h-oidhche agus ó oidhche go maidin. Bhí an teangaidh ag gabhail aici mar bheadh muileann gaoithe ann. Bhí sí na measardhacht i dtaca le h-olc fhad agus bhí breac-shláinte aici, acht bhuail breoidhteacht í fá dheireadh agus chuaidh sí ‘un diabhail glan annsin. Níor bhféidir seasamh léithi nuair a ghlac sí an chlaoidhteacht. Bhí an fear bocht tógtha o lár aicí agus chan sin amháin acht bhí sé sgriosta aicí. Bhí a sholáthair saoghalta caithte léithi. Níl aon áit thall no a bhfus Dá gcualaidh sé dochtúr ná leaigh a bheith nar chuir sé gairm ortha. Thug achan fear a chíneál fhéin cómhgaisí díthe acht ní rabh gar ann. Níorbh fhéidir a cur ar a bonnaí. Dá mbéadh sí ina duine mhaith ba fhada an lá marbh í, acht is doiligh droch dhuine a mharbhughadh. Indhiaidh

Dóchas na Caillighe.Bhí bean san áit seo agus bhí sí iongantach cráibhtheach i n-a h-oige. Ní fhacaidh tú a’n nduine ariamh a ba mhúinte a ba mhodhamhla no a ba mhacánta na í. Bhí deig spéir os a cionn, bhí sí soineannta, sachmaidhe, ro-sannta gan mairg ach deireadh na sean daoiní i gcomhnuidhe duine óg cráibhtheach gur sin ádhbhar sean diabhail”, agus níl smid bhréige ann. [O]? réir mar bhí sise a gabhail [anon]? i n-aois bhí sí ag éirighe cianach, corrach, colgach, conafach. Bhí sí [sáith]? as achan nduine da gcasfaidhe uirthí. Ní rabh an’ nduine le leigin thairstí aicí acht níor thruaigh an nduine acht an chréatúr sin a chuaidh na cleamhnas. Ba eisean a bhí thíos leis. Ní rabh teangaidh le

fhairrge ar fad. Annsin tír ar bith atá [i]? muinghin tíre ar bith eile de thairbhe [prímh]? bhidh béidh airc agus anás uirthe. Ar an phoinnte sin atá na daoine fad cheannacha glice sin a dtugthar [“státóir”]? ortha ar an phoinnte sin atá siadsan ag smaointiú. Mar sin de, tiocfaidh an lá agus fílfear oiread de fhear na sráide, de fhear na seisrighe agus de fhear na speile agus shílfear de fhear an eitealláin agus de fhear an ghunna mhóir.

cogadh. Agus tchí an Rí go bhfuair Éire an seacht sáith de sin. Ins an am atá a láthair tá an churaidheacht ag [leitheadú]? i n-Éirinn agus is maith an éadáil go bhfuil. Ach ní scéal na h-Éireann [amhá]? e; Tá na náisiún uilig eadar beag agus mór ag broslughadh na ndaoine ‘ curaidheachta agus ag comhairluiughadh do tuilleadh talaimh a oibruí agus a [c]? faoi bhárr. Is dall an té nach [léar]? cad chuige a bhfuil sin mar sin, [Aca]? de thalamh atá curtha ag dóigh [cótóchaidh]? a ceithre oiread daoine as cothóchas [acha]? atá faoi ingheilt. Le na chois sin [d]? méad a bhainfear d’en talamh ins an [bh]? sin mar is lugha a bhéas le [crannac]? ó na coimhighthigh. Coinneochaidh sin an t-airgead ins an tír. Ach tá níos [mo]? náisin ins an chúis. Má thig cogadh [m]? eile, agus tiocfaidh mur, bhfuil ag a Righ, scuabfar longa tráchtála on

thríd an domhan mhór agus seo mar bhí sé i n-ár n-oileán beag féin. Na chéad daoine a bhí i n-Éirinn ní rabh spád nó sluasad na seisreach aca. An bharamhail atá ag mórán gur ar bhiadh fairrge agus ar chnuasacht trágha a tháinig siad i dtír.
Ach tá sé cruthuighthe go raibh an bhó agus an mart agus an damh agus an chaora i n-Éirinn na céadta bliain roimhe am ar [Slánuightheor]? Nach bhfuil iomrádh ar na h-ainmidhthe sin uilig ins na sean - scríbhne agus na sean - scéalta. Níor ith Fionn arán nó préataí no glasraidh ; ar fheoil chairr-fhiadh agus mart a tháinig siad i dtír. Chuaidh an t-am thart. Mhéaduigh agus spréidh an churaidheacht i n-Éirinn no h-aithnigheadh an bhuntáiste a bhí inntí. An ingheilt nó an tréadaidheacht a bhí ins an tír ón t-sean aimsir chuaidh sí a bheagán nó a mhórán ar gcúl. Rud amháin a ghníodh dochar don churaidheacht, agus ba hé sin

an t-eallach an féar, agus annsin bogann siad leo go dtí ceanntar eile. Ní treabh nó scaifte amháin a [bhíos]? ar a gcois ach na scórtha agus go [me]? bíonn bruighneachas eadar na na dronginna fá eallach, fá fhéar, no fá uisge. Na siubhlóirí móra uilig a shiubhal Aifric, Asia, Mearaiceá Theas agus Australia innseochaidh siad gur sin cineál saoghail agus an tslighe bheatha atá ag na cinidheacha bunaidh ins na h-áitheacha [cúilriascmhara.]? Ach le [h-imt]? na mbliantach toisigheann cuid de [luc]? na dtán a bhaint fútha i n-áit [amh]? Tógann siad toighthe nó cróithe agus bheir siad aire mhaith dá gcuid [stu]? agus ní luaithe a sheadhuigheas na radairí ‘na tarraingeann siad ortha seort eighinteacht spáide agus téigid siad a romhar an talaimh. Sin tús [a]? an churaideacht. Seo mar bhí an scéal

amharcas siar ar stáir an talaimh ó tháinig an saoghal ar suidheachán I dtús ama an beagán de’n chineadh daonna a bhí ann tháinig siad i dtír ar [mheas]? crann. Bhí Ádhamh agus Eábha seal dá saoghal agus nuair a bhuaileadh ocras iad ní bhíodh aca le déanamh ach a lámha a shíneadh amach agus an toradh a puighthe a bhaint de’n chraobh. Bhí saoghal bréagh fallsa aca. Nár mhéanra dúinn dá mbeadh saoghal mar sin againn. Fágaidh sin gur sinne go mór ingheilt ná curaidheacht. Go dearbhtha tá tíorthá ann a bhí ariamh faoi ingheilt go dtí an lá a bhfuil muid ann. Mar sin atá an sgéal ins an iar-gcúltacht i mórán réagún thríd an domhan. Na daoine atá ins na réagún sin spréadaidhthe siubhal atá ionnta. Ghní siad botháin sealadhacha i n-áit, bainidh siad fútha annsin iad fhéin agus i gcuid táinte go n-ithidh

Stáir an Talaimh.Ó tháinig an Saoghal ar Suidheachán.Ní [F]? beirt ar bith de thógáil na [tuaith]? dhá dtéighid a chomhrádh nó a [dhíospó]? eacht fá ghnoithe talaimh nach [ndéa]? tagairt do ingheilt nó do [churaidheac]? Ach cia mhéad duine aca a [thógf]? a shíul dé Éirinn agus dheareas amach ar ingheilt agus ar shuraidheacht a domhain mhóir. No an bhfuil fear [a]? bith de lucht na scannsála a

curtha, acht is fiú duit cuairt a thabhairt ar altóir Cholm Chille, na seacht dTeampoill, Mainistir Chiaráin, Teampoll Béinín, teampoll an Cheathrair Áluinn agus Clochar na Carraige. Tá muinntir Árann ar na daoiní is cos-éadtruime d’á bhfacas ariamh níl aon sáltaí ar na bróga úr-leathair chaitheann siad. “Bhfuil sibh a’ fanacht i bhfad, bail ó Dhia oraibh”. Ba mhór an truaigh nach rabh ar ar gcumas.

a bhaint anuas no gur ísligh sé an balla ‘s rinne bearna do fhéin isteach. Nuair a bhí na ba blighte aige thóg sé an balla aríst. “Ní i n-Éirinn go h-Árainn ‘S ní i n-Árainn go h-Eochaill”. Tá Dún Eochaille i lár an oileáin agus é suidhthe go h-árd, agus is fiú duit dhe in-áirde ar an tsean-toigh soluis [ath]? ar a bharr chun radharc bheith agat. Tchí tú cnuic agus aillteacha an Chláir ‘s na shaoiste móra bána ‘ghá dtligint fhéin na n’-éadán, agus tíre lom gharbh Chonnamara ó thuaidh amach, ‘S an fhairrge mhór siar siar go bun na spéire, an treo in a bhfuil ‘Merica agus in a dtéigheadh a lán de na h-Árannaigh. Sin Dún Aongusa ar imeall na [h-ai]? atá trí céad troigh ó bharr an uisge agus é annsin ó aimsir na bhFear [m]? Cill Éadna an ball is staireamhla de oileán áit a bhfuil suas le 2 00 naomh

Dhuine an teanga fhoghluim mura bhfuigheadh sé de phleísiur aistí acht an tamall beag seo fhéin ag éisteacht le muinntir Inis Mheadhoin an uair! mbíonn deifir ortha. Tchí tú rudaí i n-Árainn a fhananns go gclé in do chuimhne : an talamh cruaidh creagach, a líonmharacht ‘s atá ballaí na sean-teampoll ann, laghacht na ndaoine ‘s a shuaimheasaighe caitheann siad a saoghal agus milseacht an bhídh. Chonnaic muid cupla bó bainne astoigh i bpáircín bheag chois bóthair ann agus balla mór árd thart timhcheall, gan Bearna gan geata. Bhí iongantas (orm) orainn ‘na cé chaoi thiocfadh le cailín crúidhte na mbó fhagháil isteach chuca, no iad a thabhairt amach cun a mblighe. Tháinig fear agus canna beag ar a bhaclainn aige. Shín sé abámh suas go barr an bhallai ‘s thosuigh ar na clocha

go bhfeiceann tú” na trí muca marai ag’a’ teacht ‘n-ár n-aircis [Lomhdha]? sin Gaedhealtacht a rabh mé ar cuairt ann le mó linn i leith acht níor buaidheadh ariamh ó shoin ar an chead uai: seo ag éisteacht le lucht na gcurrach mbeag a tháinig amach chugainn is Inis Meadhon. [Tuairin]? ‘s fiche currach agus fuireann triúir no ceathair in gach currach aca agus gach mac máthar aca ag cainnt ‘s ag beicnighe ‘s a’ sgáirtighe. Spultar [a]? domhain ortha ‘s iad a’ preabadh anon [‘]? anall le málaí, boscái, beartanna, caoirigh, gamhna, ba, bainbh, agus a lán eile d’en earraidhe thug an galtán amach chuca. [B’fhiú]? teacht míle chun an radharc do fheiceal agus chun bheith [a]? éisteacht leis an chor oirfididh seo [d]? chlaisceadal in a líomhthacht iomlán go [stiuir]? gan srian. Agus [b’fhiú]? do

go h-Árainn ar a h-ocht a chlog. Agus bhí sé trí bomaite indéidh a h-ocht an t-am sin. Heiltar sceiltar síos thríd na sráideanna cama cumhanga linn agus ár mbriocfasta i n-Árainn ar an h-aon o chlog. ‘Breagh ar fad é in turas ar an mbád síos cuan na Gaillimhe ‘s amach i gcoinne na spéire. Gluaiseann tú eadar na cnuic árda ar an taobh theas agus cósta Chonnamara ‘s na Beanna Beola ó thuaidh uait go nochtann an ball beag dubh rómhat amach ar [íoghár]? na spéire. Tá an fhairrge ag éirigh garbh ‘s tá an ghaoth aniar faoi lán tseol ‘s tá na tonnaí ag iarraidh teacht ar bord gach uair d’á dtumann an Dúras beag galánta a sróin agus is minic sin. I gcionn tamaillín nochtann an dara oileán é fhéin agus ní fada ‘na dhéidh sin

Thall’s i bhFus thríd ÉirinnCuairt ar Árainn.
Bhí sé mall san oidhche nuair nocht soillse Cathair na dTreabh thíos romhainn agus má bhí lúthghair orainn iad fheiceal b’iad ar [ngéaga]? ba mhó mhothúigh é. Corradh ‘s dhá chéad [mí]? trasna na tíre ó d’fhág muid [Magh]? Mhuirtheimhne maidin indé agus [gidh]? go rabh lúth na ngéag ionainn an tráth [úd]? Bhí athas orainn tuirling [d]? na róthair tamall. Bóthar fada [ghar]? cnocach bheadh é thríd Ceannanus Mór an Muileann Cearr, Ath Luain agus Béal Áth na Sluagh, acht ó bhí cúigear [agai]? ann ghearr an chuideachta go mór é. Tharlaigh rud ciotach dúinn maidin lá ar na bhárach. Chodail muid [n]? gur scáirt duine éigin orainn [ia]? rádh go rabh an gáltan réidh le [imth]?

1.
Ag bun ros na coille ar tuitim an drúct areír
Do dhearcas am coinnibh an ingill bhean áluinn thaobh
Nuair a shileas nár misde dom druideamh go dána lei
Sé dubhairt a dhuine taoi ar buille is ní dóigh dhuit mé
2.
D'fiosruigheas do'n Aingeal go tapaid cad do meall í féin
A mhaireann do dhuine no an misde leat gábhail liom féin
D'freagair sí mise go cliste don cómhradh thaobh
Go gcaithfinn i imirt i gcluice an cúig cárta lei
3.
Do luigheamair an imirt is ní thuigead liom cómharú géar
An t-Aon mar a thugainn an Curata do buaileadh é
Do rug sí an cluiche is na cliste mar a dúbhairt so lei
Ní h-amhar duit mise ó cailleas an t-aineamh géar
4.
Má buadhaim ort án cluiche lem gliocas ná bhíod ort brón

Bhí fear ann fadó agus bhí ceathrar nó cúigear clainne aige. Bhí sé ana mhaith as ins an t-saoghal. Bhí mórán airgid spátha aige. Ní raibh aon áít dá mbíodh paiste talmhan a dhíol ná go gceannuidheadh sé é, ins an tslighe go raibh sé mar a bheadh tíghearna talmhan. Níor bhfada gur thosnuigh an droch shaoghal agus bhí na daoine bochta ana mhór i ngnathar ins an tslighe ná raibh aon iongnadh ach a raibh na daoine ag gud ón bhfear saidhbhir. Bhí fígheadóír bocht ag mairiúint inaice leis an bhfear saidhbhir agus bhí ceathrar nó

sé i náít [caosamhail]? iad. (Nuair a bhí an méíd sin) Nuair a bhí an méíd do, fuair sé scuaib agus do glan sé gach cúinne don tighe go dtí go mbeadh neart ages na cómharsainn teacht na thimceall. Do chuir sé fios ag an sagart lá ar na bháireach agus d'olaig sé chun na bháís-se agus dimtigh sé agus n-acha aoinne riabh óshoin é.
ó Liam Ó Cróinín
Clochan an Uagha

sa maidin agus le bánadh an lae bhíodamar a’ snámh san loch agus a’ deanamh pictuirí. Bhí bádóiri ann ‘s thug sé trasna an locha sinn no go dteachamuid a’ dreaporacht suas an éadán na h-aille isteach i [gcrá]? chaoimhgín. Agus d’innis sé dúínn fán naomh ‘s fá Cháitlín is dubhairt nár chreid sé ariamh go dlighead aon fhear naomhtha bean óg deas síos san loch. Agus d’aontóchtha fhéin leis. Ba doiligh an gleann fhághail ach ní fhágfaidh an cuimhniu air an lá is fuide anonn.

fada. Níor bhfada gur cuireadh gile ar an uisge is gur spréigh sé sin a chuid gaethe suas arais in éadán [no]? n-aillteach. Tháinig an Lonnraidh anuas agus anoir chugainn thríd na crain gur gealuigh sé na clocha ‘s na beinne ‘s gur sheas an cloightheach áird taidhbhseach amach mar bheadh rí uasal a breathnú a chuid [dúithchí]? Agus le méad an chiuinis [b]? ann ba dhóigh linn gur chlos [dúi]? gluaiseacht na cruinne móire ar a aistear. Bíonn suantraighe ‘á ghabháil d’on duine fhanas sa gleann seo oidhche, na ritheann an sruthán beag thríd is é ag deanamh ceóil sidhe amuigh thart fan fhuinneóig agat, agus méaduigheann sé sin an ciuineas. Acht ní mórán de’n chodladh bhí a orainn na b’éigin dúinn bheith a’ bogadh linn go [luac]?

nglún a d’fág Caoimhghín agus a cuid mánach ann ceithre céad déag de bhliadhantaí ó shoin fir a mbéid a gcáill úr beo i gcroidhthibh Gaedheal go lá an Bhrátha. Gleann aoibhinn Chaoimhghín. B’feárr a d’oirfeadh an t-ainm sin don bhall seo na na locha óir tá spioradh an naomh na caoimhgheine le mothú in gach rud faoi do shúile ann. Le choinfheascar na h-oidhche shiubhaileamar thart cois locha ag amharc ar an méad atá fághta d’en scoil mhóir a bhí ann. ‘S ar mhórdhacht na gcnoc atá a dheanamh síor-fhoscadh d’on áit bhig chluthmhair. Nuair tchímid an ghealach iomlán ag sleamhnú léithe suas as an fraoch ar bharr an tsléibhe soir uainn. Bhí an t-ádh linn. Rug díomhaireacht na h-oidhche orainn agus d’fhanamar n’ár suidhe tamall

coillte cuigha agus srúthain [siosmarnac]? no gur ghob aníos chugainn thar Bharr na gcrann an túr cian aosta cois locha. Bhíodhamar ag dul le fánaidh an Bheallaigh is an ghaoth dheas shéimh a’ tabhairt [fionnfhua]? dúinn ‘s ní thiocadh linn gan “hurra” árd-ghlórach a chur asainn nuair chonnaiceamar barr an túir. B’é [se]? gleann na síothchána gan aon [amhra]? agus bhéigin dúinn na róthair a fhágáil chois chlaidhe an bhóthair [sul]? a dteachamuid fhad leis an talamh beannuighthe annsin ‘s tamall a chaitheamh in ar seasamh ar bharr an chlaidhe ag amharc uainn síos, Bíonn seort sgath ar dhuine dul isteach in a leithéid d’áit agus smaitiú [a]? an naomhthacht a bhí ag baint leis trácht an talamh beannuighthe ar a bhfuil lorg na gcos agus lorg na

Tchí tú on toit ag éirghe in a línte geala díreacha asta suas gan briseadh no go n’imthigheann san aer as radharc ar bharr an t-sléibhe. B’é seo ar gcéad cuairt ar “Gháirdín na h-Éireann” agus go deimhin duit, a léightheoir chroidhe, níor bhréagnú ar a thaisc an tírín áluinn seo dúinn. Síos linn le fánaidh thríd Éanach Scairbhe an Baile Beag is deise suidhe in Éirinn, deirfinn, agus annsin suas, suas in éadáin an chnuic mhóir áird mhaoil as sin, thar portacha agus riascain ‘s an ghrian a [spalú]? anuas orainn ‘s gan sgath ar bith ann no go bhfacamuid na coilltí ‘S na gleanntaí rómhainn aríst. Rath Droma ar an mullach ag amharc anuas orainn no gur ghabhmuid le casadh an bóthair síos aríst thríd an láthrach agus clárach le na gcuid

na Teamhrach go fairrge agus ó thuaidh [?] go dtí sléibhte Cháirlinne agus Sliabh gCuilinn. Maigh Mhuirtheimhne agus [cúigeadh]? na Midhe, agus abhainn chaoin a sníomhadh léithe soir thríd na cnuic ‘S na gleannta, go glé geal fhaoi solas na gréine, an srúth céadna a d’iomchur corp an Ríogh. Cormac, ó’n bhrúgh [schos]? go dtí Rós na Rí. Agus má bhí [cliú]? ar an ghleann seo i n-aimsir na págantachta bhí árd [cliú]? air le linn na Ré Órdha. Sa chluain chaoin neala thios annsin ceithre míle slighe uainn tá Mellinfont agus Mainistir Buithe mar leaca cuimhne na seasamh go fóill do na fir naomhtha a thug a saoghal ‘s a mbeatha d’obair na Críostaidheachta. Ceann de na cead seoltacha móra a bunuigheadh in Éirinn b’eadh Máinistir Buithe as a dteachaidh na mic léighinn a craobh

choill is é chomh ciuin glinneach sin gur dhóigh leat nach bhfuil [gluaiseacht]? ar bith san uisge agus sgáilíní na gcrann níos soléire faoi na [chroicea]? ná na crainn féin atá a’ [cromad]? anuas os a chionn. Baintear casadh [af]? an abhainn díreach sul a bhuaileann [se]? fhad le súile an droichid agus [tuiteann]? na h-uisgí in a miltí de [striciní]? beaga caola thar an chorraidh go ndeanann bulgóidíní geala agus [ce] a chuirfeadh faoi shuan thú le méad [?] dhraoidheachta ‘s a chaoimhe. Tá [dreaphor]? leith-mhíle as seo suas go dtí barr an chnuic ar dhearg Pádraig an gladhrich teineadh a chuir deireadh go deoidh leis an phágantacht in n-Éirin. Má tá cloigeann stuamdha ort is [fuí]? do shaothair barr an t-sean-túir a b’aint amach agus bheith ag amharc ar a radharc, Tchí tú an tír uilig ó Chnoc

ó’n aimsear is fuide siar a bhfuil trácht ortha. Fuair mé fhéin agus Tomás, an fear a bhí domh [theorú]? stupaí coinnle ó’n fhear [choimheadtha]? ‘s chuaidh ar ar gcorra-giob isteach san uaigh mhór seo gur scrúduigh muid an taobh astoigh dí. Leacracha móra agus pasáistí dorcha agus conoir bheaga de chlochacha mar ar fágadh cnámha na sean-laoch i bhfad roimh aimsir chríost acht gan an gráinne is lugha de’n dusta fágtha. Tá ceithre míle bliadhain imthighthe ó tógadh an tomba sár-iontach acht in-aidhmheoin na h-aoise atá air tá gach cloch agus leac comh daingean ann’s bhí an chead lá. Thiar ag baile Shláinge tá an cuid is deise de’n abhainn ar fad. Seas ar an droichead tamall agus tchífidh tú mar bheadh Sgathán fada aniar chugat as an

Mhucais Mhór.Dís i mbaoighilleach is dís i mbághaineach.
Bean i n-Arainn is a chois Ghaoith Dóir.
Ó Leitir Ceanainn go dtí Mullaigh Gháigín.
Is go Curraigin Mhághnuis a chois an róid.Bím ‘mo chóistire ag na réaltaibh
‘S mé ag gearradh léimnighe ó chnoc go sliabh.
Seal idir Sasana agus Cúil Raidhne.
‘Gur seal go h-aerach i mBaile-Átha-Cliath.
Ag coimhead éanlaith i mbarraibh géagán.
An cheird ba chéastaidhe bhí ar aon fhear ariamh.
[Óir]? nuair a d’imthigheadh siad ins

achu stúca leis na púnann.
Tá céithre púnann i n-achan stúca. Nuair atá na stúca tirm, gnidheann siad crúach de.
Tamhall i na dhiaidh sin cuireann sé na crúaiche isteach sa sgíobhal, agus tosnuigheann sé ag bualadh an arbhar le súiste.
An súiste :- sin da bataí céangailte le céile, le ball, agus sin an rud a bualadh an t-arbhar leis thart annseo. Nuair atá an t-arbhar buailte, tá an cách, agus an gráin fágtha. Cuireann sé é fríd an criathar annsin chun é a ghlánadh, agus annsin chuireann sé an gráin go dtí an muileann chun é do mheilt.
Gnidheann an muillnéoir min coirche de annsin bheireann sé an mhin coirche abhaile, agus tá na mná abhálta bráchan coirche, agus arán coirche a dhéanamh de annsin.

Ag cuir, agus ag baint an arbhar.Chuireann achan feirmeóir thart annseo sios cúpla páircheanna arbhar achan bhliadhain.
Nuair atá sé sa thálamh cúpla seachtmhaine tágann sé aníos mar g(r)eamhar. Fásann sé suas annsin, agus nuair atá sé aibhidh agus cumha ór buidhe air, tágann cúpla fir amach chun é a bhaint.
Bíonn fear amháin ag baint, agus bíonn spéal, agus cloch-spéile leis, bíonn an fear eile ag tógailt. Leánann an fear ag baint, agus bíonn an fear eile ag tógailt na púnan i na diaidh go dtí go mbhéidh an pháirc bainnte. Annsin gnidheann an bheirt

a dhéanamh as an snáth sin, agus deirtear go bfuil na bláncaidhthe sin i bfádh níos fearr, no bláncaidhthe ar bith eile, agus tá siad le fághail ag muinteáir an Gaedhealtach go foill.

Tá tuírne beag ag mó mháthair sa bhaile, tá an-chuid ins an túirne,
An roth, agus na sráinighe, agus an géalpan, agus an sgrúipín, agus an éiteann, agus clár-chois, agus croidhe an túirne.
Tá nó mháthair ábhalta sníomh ar an túirne.
Ar dtúis cárdain sí an olánn, agus gnidheann sí rollaí de, annsin nuair atá na rollaí déanta aicí, tá sí abhálta snáth a dhéanamh.
Nuair atá ceartlín maith snáth déanta aicí, tá sí abhálta stocaí agus gúnaí deasa a dhéanamh as agus tá an fhidéair abhálta bláncaidhthe

Galair agus Léigheasanna.Fairthní. 1. Dá mbéithea san abhainn, agus tú theacht ar poll i gcarraich, gan uisge ar bith a bhéith ag rachaidh isteach ann, no ag dhul as, agus ins an am ceadhna, uisge a bhéith ins an pholl. Croich braon de’n uisge ar na fairthni agus coisrig thú fhéin trí uaire.
2. Dá mbéithea ag siubhal, agus seilmide a fhághail, agus gan tú ag dréim leis, no da cuartughadh.
Cuimil ar na fairthní é agus annsin é a crochadh ar crann no go mbhéidh [sé]? meathta agus deirtear go mbhéidh na fairthní meathta leis.

Galair agus Léigheasanna.[dharcháin]? Chuir giota uniuin leis.[os Leonta]? Snáth leonta, ní thig le duine ar bith an snáth seo a dhéanamh muna raibh an sloinneadh ceadhna ar a athair is a máthair roimh posadh doibh.[utinn.]? Fuil duine ar bith a bfuil “Breathnach” mar air.Bruitíneach. Súgh Cúl Fáith.Dealg sa mhear. Teanga an madaidh ruaidh.Déideadh. Tá morán léigheasanna fa choinne an déideadh, 1 dul chuig an roilig, uaigh a fhoscladh, agus fiacla an duine sin a fhághail, agus iad a cuimilt ar do cuid fiacla fhéin - ní béidh déideadh ort go bráth na dhiaidh.
2. Da mbhruithea chloch fríd préataí agus gan fhios agat go rabh sé ann - an cloch seo a cuimilt ar do cuid fiacla, tá sé mar léigheas fosta.

Galair agus Léigheasanna.Sgríob o’n chat. Tarraing ríbe grúaige amach aistí, agus cuir leis an cneadh é.Cith bhráidh (Evil). Tá léigheas ag an seactmadh mach i gclann do seo, nuair a cimileann sé a láimh ar an duine trí uair.An snag. Trí gráinín salainn a thabhair do’n duine ach gan é a iarraigh.Bó tinn. Teine a lasadh suas in [giorrac]? do a ceann, agus cluimhreach dóigheadh ann.Pian. Preamhacha na gcapóg bruigthe le ceile.An Rua. [(roea)]?. Rolla ime, agus luibh fríd.

Galair agus Léigheasanna.An truich. Bainne asáil a ól.[Siabhras]? croidhe. Ba cóir dhul amach go luath ar maidin, agus do fháidh féin a thómhais trí uaire amach ó crann cnó.[Pian]? sa [caol]?- druim. A luighe ar an úrlar, agus duine a shiubhal ar do dhruim trí uaire.Dóighead. Arc sléibhe a fhághail, agus do theanga a cimilt leis.[Pianta]? sa cnámha. Luibh cnadáin a fhághail, agus é a chuir leis an phian.Fáinte. (Warts) Ba ceart dul go dtí an ceardhca agus do láim a nigeadh san uisge in na bfuarann an gabha an t-iarainn.

[-]

Fear na Gcnóann.Bhí fearv ann i bhfad ó shoin dar b’ainim fear na gcnóann. Cineul d’leath dhuine a bhí ann. D’imthigh sé bliadhain amhain ag cruinneadh cnó fá choinne Oidhche Shamhna go dtí ins an deireadh go raibh lán mála aige. Ach bhuail an bás é. Nuair a bhí sé ag (seo) síothlach d’orduigh sé mála na gcnóann a chur s’an uaigh leis. Bá é an gnás an t-am sin rud ar bith a d’iarrfadh duine ag fághail bháis do go ndeánfaidh é. Agus cuireadh mála na h-uaighe leis. Bá ghnáthach le h-aos óg na h-aimsire sin fléidh agus spóirt a bheith acú Oidhche Shamhna ag ithe cnóann, ubhallaí, agus ag imirt cleas. Acht an oidhche seo rith na cnóannaí goirid ortha. S’an deireadh dubhairt gasúr acú go rachadh seisean ‘na roilige, go bhfosglóchadh uaigh fhear (fhear na) na gcnóann agus go n-áirdeochadh leis an mála dá rachadh buachaill eile in a chuideachta. ‘San deireadh dubhairt buachaill eile go rachadh seisean leis.

ar chnoc na Gall-Bhuailidhe san bhliadhain 1922. Marbhughadh 70 duine. Troid a bhí idir na Gaedhil agus na Gaill. An cia a rachfhas suas cnoc na Gall-Bhuaildhe tchídfidhe sé an lúchair casta thart fá na chéile. Deirtear gur seo an áit ar dortadh an fhuil. Ar an taobh thiar de an Ghall Bhuailidhe tá gáraidhe beag a bhfuil cuid mhór curtha ann Gáraidhe na gCorp do dheirtear air.

ach fuair na Sasanaigh greim ortha ar an taobh thíos de Chnoc Ált-na-Péisde (te). Mharbhuigh siad na Gaedhil uilig. Bhí na cnámha annsin go dtáinic dream eile ‘na dhiaidh sin agus gur chruinnigh siad na cnámha uilig agus gur chuir i ngáraidhe iad. Baisteadh gáraidhe na gcorp air an gháraidhe sin ó shoin agus Mín na gcnámh air an bhaile sin.
An Ghall bhuailidh. D’éirigh na h-Albanaigh amach am amháin, le smacht do chuir ar na Gaedhil. Theich sgaifte mór de na gaedhil isteach go teach ar an Ghall-Bhuailidh. Bhí siad ag cóimhead i rith na h-oidhche go dtéarn an coileach trí sgáirt ar maidin. Shíl siad go rabh an urcóid thart agus shuid siad síos gan aon choiméad. Níor mhotuigh siad go rabh na Gaill ag na dtaoibh. Bhí bean amháin astoigh agus mac agus inghean léithí agus d’iarr sí cead ortha imtheacht gur aníós an tír. Í fuair sí an cead, le cois a mac agus a inghean a thabhairt léithe. Sgáirt sí ortha. Tháinic an inghean ach níor tháinic an mac. Marbhughadh an méid a bhí astoigh uilig ach (an) mac na mna. Theich seisean agus níor éirigh leo greim a fhághail air. [Rinneadh dún-mharbhughadh eile

Aiteacha Stáireamhail in mo Pharóisde.Mín bog. Deirtear gur chaith Eóghan Ruadh Uí Néill oidhche i sciobál annseo in-áit a ndeachaidh sé ar seachrán. Annsin phill sé arais casán eile chuig na gaedhil. Tá an áit seo suidhthe taobh amuigh de chnoc na brocaigh i bparóisde Gleann Fhinne. An dóigh a bhfuair Srath-na-mBratóg a ainm indiaidh catha Scarrafolis san bhliadhain 1651 Theich na gaedhil isteach go Gleann Fhinne agus na gaill ‘na ndiaidh. Chuaidh siad trasna abha na Finne ag an Ailiteach. Tháinic siad fad leis an áit seo agus ní mhaith leo na Sasanaigh greim a fhághail ar na brait a bhí in áirde aca. Chaith siad an t-iomlán isteach san abhainn. Tháinic siad amach ar Shráth éiginteacht. Baisteadh Srath-na-mBratóg air ó shoin.
An dóigh a bhfuair (Src) Mín-na-gCnámh a ainm. D’imthigh na Gaedhil leo annsin suas cnoc na sé rothaidhe air a [sneachno]?

sgaifte na bhfear suidhe ag bun an chrainn. Thoisigh siad a chunntas an airgid a bhí goidthe agus fuaduighthe aca. Tháinig sgaradh ar Mháire agus thuit an chomhla. D’imthigh na fir ag rachaidh agus d’fhág an t-airgead nach ndiaidh. Tháinig Dómhnall agus Máire anuas agus thug leobhtha an t-airgead. Tá dóigh mhaith ortha ó shoin.

cáil a rabh san gháraidhe. “Ní sin an rud a d’iarr mé ort ar chor ar bith ach é a bhruith leis an chál” arsa Dómhnall. D’fiafruigh Dómhnall ca rabh a shuipeár. Dubhairt sí nach rabh suipeár ar bith deánta gur thuit sifíní san mhin. “Thug mé amach é go gcaithfinn é ach d’imthigh an mhin uilig leis an ghaoith agus ní rabh agam ach na sifiní” arsa sise. Chuaidh Dómhnall ar mire. D’arr sé air Mháire an chomhla sin a tharraingt amach na (n)diaidh nach dtiocfadh seo a sheasamh ní b’fhuide. D’imthigh siad leobhtha giota fada. Chonnaic siad [sgaif]? fear ag teacht chuca. Shíl siad gur gaduidheanaí a bhí ionnta. Dubhairt Dómhnall go rachfadh siad suas an crann seo. Nuair a d’amharc sé thart caidé bhí le Máire ach an chomhla agus i dá tharraingt na diaidh. Tharraing sí suas an chrann na diaidh é, ach caidé tharla

agus cúig phunnta leis. D’iarr sé ar Mháire é a thaiscidh fáchoinne na coise tinne. Cupla lá na dhiaidh sin tháinig bacach isteach agus cos mhaide air. Thug Máire na cúig phunnta dó. Nuair a tháinig Dómhnall na bhaile ins an oidhche, dubhairt Máire leism go rabh bacach annsin indiú agus go dtug sí na cúig phunnta dó. “Creidim gur sin an chois thinn ar iarr tú orm iad a thaiscidh dó arsa sise. “Féadaidh muid an doras a dhruid agus imtheacht linn” arsa Dómhnall. “Ní sinn an rud a d’iarr mé ort ar chor ar bith ach é a thaiscidh go mbéadh sé a dhith go cruaidh orainn”. Ach béidh mise níos críonna an dara uair” arsa Máire. Lá ar na bhárach tháinig sé na bhaile agus cloch mhuicfeóla leis. Dubhairt sé le Máire go mbéadh sé maith le cur leis an cháil. Teacht do Dhómhnall an oidhche thar na bharach dubhairt sí gur chuir sí crap muicfheóla le achan stoc

lá ar na bhárach chas amadán do agus arsa seisean. “Cia mhéad a ghlacfadh agus ministéar a chaitheamh san áit nach bhfeicfidhe níos mó é?” “Cúig a’s púnt” arsa an t-amadán. “Maith go leór siubhal leat anois”, arsa an fear. Cuaidh an fear isteach ‘na toighe agus thug ministir amach do’n amadán. Chaith an t-amadán an ministir ar a dhruim agus síos leis ag tarraingt ar an abhainn. Chaith sé (síos) isteach san uisge é agus tháinic sé aníos arais, fachoinne an airgid. Nuair a tháinic sé go dtí an doras bhí an fear annsin agus greim aige ar mhinistir eile agus arsa seisean. “Maigh ó, tá sé annseo go fóill; gabh síos arais agus caith isteach go maith é”.
D’imthigh an fear leis agus chaith isteach i lár an uisge dhomhain é. Annsin tháinic sé aníos agus caidé a tcídh sé ach an fear agus greim aige ar an tríomhadh mhinistir agus arsa seisean, “Droch rath air tá mé marbh ag rachaidh leis”. “Bhall fág shíos anois aríst é agus b’féidir na n-iarradh sé a theacht arais,” arsa an fear. D’imthigh an t-amadán agus an tríomhadh ministir ar a dhruim leis agus chaith san uisge é. Nuair a bhí sé d’á chuir síos

lá ar na bhárach chas amadán do agus arsa seisean. “Cia mhéad a ghlacfadh agus ministéar a chaitheamh san áit nach bhfeicfidhe níos mó é?” “Cúig a’s púnt” arsa an t-amadán. “Maith go leór siubhal leat anois”, arsa an fear. Cuaidh an fear isteach ‘na toighe agus thug ministir amach do’n amadán. Chaith an t-amadán an ministir ar a dhruim agus síos leis ag tarraingt ar an abhainn. Chaith sé (síos) isteach san uisge é agus tháinic sé aníos arais, fachoinne an airgid. Nuair a tháinic sé go dtí an doras bhí an fear annsin agus greim aige ar mhinistir eile agus arsa seisean. “Maigh ó, tá sé annseo go fóill; gabh síos arais agus caith isteach go maith é”.
D’imthigh an fear leis agus chaith isteach i lár an uisge dhomhain é. Annsin tháinic sé aníos agus caidé a tcídh sé ach an fear agus greim aige ar an tríomhadh mhinistir agus arsa seisean, “Droch rath air tá mé marbh ag rachaidh leis”. “Bhall fág shíos anois aríst é agus b’féidir na n-iarradh sé a theacht arais,” arsa an fear. D’imthigh an t-amadán agus an tríomhadh ministir ar a dhruim leis agus chaith san uisge é. Nuair a bhí sé d’á chuir síos

Sgéal.Bhí fear ann aon uair amháin agus rinne sé amach gur chóir an méid ministear a bhí san áit a mharbhughadh. Bhí go maith agus ní rabh go h-olc. Chulaidh na Gaill uilig go rabh na Gaedhil le h-éirigh amach d’a marbhughadh agus bhí súl amuigh aca. Is cóir ar bith bhí an fear seo amuigh ag siubhal lá amháin agus fuiar sé ministir ‘na luighe marbh i bpáirc. Rinne sé amach go ndéanfadh achan nduine amach gur é fhéin a mharbh é agus thug sé leis isteach ‘un na toighe é.
Rinne sé amach annseo go gcuirfeadh sé cuireadh chuig féasta a dhéanamh sé ar chupla ministir eile. Chuir sé an cuireadh agus tháinic dís aca. Ag dul ó sholas do, sheasuigh an fear é fhéin i gcúl an doras agus nuair a tháinic an chead ministir isteach chaith sé an ceann dó, agus d’fág i gcúil an doras é. Tháinic an dara ministir isteach agus rinne sé an cleas céadna. Ar maidin

ghasúr agus arsa seisean. “Seo lorg mo láimhe agus is mise do athair baistidh”. “Anois caidé mar a tháinig sé go dteachaidh an cupa seo in do (bo) mhála” arsa seisean. Dubhairt seisean nár chuir sé ins an mhála é agus nach rabh fhios aige dadaidh fá dtaoibh de, nach rabh dóigh ar bith le é a dhul ann, macha go b’iad na searbhóntaighe a thug an t-ól dó a chuir ann é. Thug sé leis na baile annsin é. Coinnigh sé cúirt ar an bheirt searbhónthaighe agus d’admhuihgh siad i gcortha. Chroch sé an bheirt. Ní sgarfadh an bhean uasal leis an bhuachall ar ór nó ar airgead. Thug siad leobhtha a athair agus a mháthair agus an chuid eile dé’n teaglach. Chuaidh an droch uair thairis le h-urnaighe agus crochadh na buic a chuir an boul óir isteach i mála an bhuachaill. “Mas iadsan atá, tháinig mise ar an chlochán, báitheadh iadsan agus tháinig mise.

ní dheárn sé dadaidh agus níor labhair sé focal ach an mála leathair a bhí ar dhruim an chapaill a tharraingt anuas. Fuair sé boul an óir istoigh ann. “Is beag a shamhail mise gur seo an seort óganaigh a bhí ionnatsa agus crochfaidh mé i mbárach ar uiar an dó)ig) dhéag os coinne an dorais aghaidh amach” arsa seisean. Níor dubhairt an buachall dadaidh ach “Cibé ar bith atá romhat caithfidh tú theacht fríd téigheadh an saoghal mar is mian leis”. D’fiafruigh an fear uasal dó caidé b’áin leis le sin a rádh. “An oidhche a tháinig mise ar an t-saoghal” arsa seisean bhí duine uasal ins an teach s’agam go maidin agus ba é a choinnigh mise le bhaisteadh. Ar maidin nuair a bhí sé ag imtheacht fuair sé giota de chroiceann chaorach Sgríobh sé líne air agus chuir ar mo muineál é” Ins an am chéadna dá tharraingt amach as a phoca agus dá thabhairt dó’n mhaighistir. D’amharc sé ar an

annsin é agus choinnigh sé é. Bhí sé ag éirigh árd achan lá aige agus fá dheireadh rinne sé uachtaran de os cionn an mhéid a bhí astoigh agus amuigh aige. Lá amháin smaointigh sé go rachfadh sé na bhaile a dh’amharc ar a athair agus ar a mháthair. Dubhairt an fear uasal nach bhfuigheadh sé airgead ar bith ach an méid a bheárfadh sé fáchoinne a athair agus a mháthair. D’iarr sé air an capall a bh’fheárr san stábla a thabhairt leis. Nuair a bhí sé réidh le h-imtheacht thug beirt de na searbhóntaighe isteach é le o lachán a thabhairt dó. Dimthigh sé leis annsin. Ní rabh sé i bhfad ar shiubhal gur sóruigheadh boul óir ar shiubhal. Rinne siad amach annsin dó’n mháighistir go gcaithfeadh sé gur eisean a thug leis é. Leán an maighistir é. Chonnaic seisean caiple an mhaighistir ag teacht agus d’aithai sé iad. Thurling sé ó na chapall agus shuidhe sé ar thaoibh an bhealaigh mhóir. Nuair a tháinig an maighistir fhad leis

ar an rud a bhí ar a mhuineál. Shuidhe sé ar an chlaidhe gheárr sé é agus bhain sé de é. Léigh sé é. Nuair a chuaidh sé na bhaile ní rabh sé ábalta a dhinnear a ithe. Smaointigh sé go n-imtheochadh sé ó na bhunadh agus nach mbéadh sé ag tabhairt náire dá bhunadh nuair a chrochfaidh é. Dubhairt sé le na mháthair maidin amháin go rabh sé ag dul ar shiubhal a shaothrughadh a chodach. Rinne a mháthair réidh é agus d’imthigh leis. Ach [nduine]? a chasadh dó ní rabh maith ar bith dóbhtha ann. D’innseochadh sé dóbhtha nach deárn sé obair ar bith ariamh ach ar an sgoil. Nuair a bhí sé ag dul mall go maith trathnóna amháin casadh fear uasal air agus é ar dhruim capaill. D’fhiafruigh an fear dó cá rabh sé ag dul. Dubhairt seisean nach rabh fhios aige cá h-áit a rabh sé ag dul. D’fiafruigh an fear uasal dó caidé an seort oibre a bhéadh sé abaltá a dheánamh. Dubhairt seisean nach deárn sé obair ar bith ariamh ach ar an sgoil. Thug an fear uasal leis

teacht ar an t-saoghal faoi dhroch phlánaid. Dubhairt sise nach dtiocfadh nó go rabh sé ar an t-saoghal anois. Chuaidh fear an toighe ‘un dorais annsin agus d’iarr sé ar an fhear uasal a theacht isteach agus bhí sé acu go maidin. Dubhairt fear an toighe ar maidin, nuair a thug sé an oiread onóir dóbhtha agus fánacht acu rith na h-oidhche an gcoinneóchadh sé an paiste le baisteadh. Dubhairt sé go ndeánfadh agus céad fáilte. Choinnigh sé an paiste le baisteadh agus d’fhan sé acu an oidhche sin arais. Nuair a bhí sé ag imtheacht ar maidin fuair sé giota de chroiceann caorach. Sgríobh sé líne agus chuir sé isteach ann é.
Cheanghal sé ar mhuineál an leinbh é. D’iarr sé ar a mháthair é a choinghbheail ar an sgoil agus gan é a bhaint dó go mbéadh sé fhéin abaltá é a léigheadh. Nuair a bhí sé ag teacht na bhaile ó’n sgoil lá amháin smaointigh sé go n-amharcadh sé caidé a bhí sgríobhtha

SgéalBhí fear uasal ann i bhfad ó shoin agus chuaidh sé amach a sheilg. Tháinig ceo air, tháinig an oidhche air agus chuaidh sé ar seachrán. Chonnaic sé solas i bhfad uaidh agus tharraing sé air. Bhuail sé ag an doras. Tháinig fear an toighe fhad leis an doras. Dubhairt an fear uasal go dteachaidh sé ar seachrán agus d’iarr sé lóisdín ar fhear an toighe go maidin. Dubhairt fear an toighe nach dtiocfadh leis a dhul isteach go fóill nó go rabh bean toighe i n-astar cloinne.
Shuidh seisean amuigh annsin agus thosuigh sé a chóimheadh na realtógaí. Bhuail an fear (f) uasal ag an doras arais agus tháinig an bhanaltra amach. Dubhairt sé leithí dá dtiocfadh leobhtha an paiste a choinneál arais nó go rabh sé ag

bhuidhe le chéile béidh deireadh an t-saoghail ann
Frg. An ghrian agus an ghealach
Caidé is gáiste ná an féar ag fás?
Frg. An bás.
Molt mór teann astoigh idir dhá ghleann, nuair a bhogfhás an molt mór teann bogfaidh an dá ghleann
Frg. Asal agus dhá chliabh air.
Caidé a chodluigheann agus a cheann in a shúl?
Frg. Bó agus a ceann i mbuarach
Cia mhéad tobán uisge a líonadh loch?
Frg. Ceann amháin dá mbéadh sé mór go leór.
Caidé a théigheann thart fá’n teach agus a chodluigheann ag an doras?
Frg. Balla.
Caidé an chead pháirt de’n bhó a thig abhaile Ó’n aonach.
Frg. A búirfeá
Teachtaire ó theach go teach agus bíonn sé amuigh ‘san oidhche.
Frg. Cásán
Caidé is fuaire amuigh lá Samhraidh?
Frg. Gaothshán an mhadaidh
An cia a ghnídheann é ní chaithfeánn sé é agus an cia nach ndéanann é caithfeann sé é.
Frg. Comhra

Frg. Chuaidh an lach dhubh siar agus bheir sí uibh thiar agus annsin tháinic sí aniar.
Caidé a thiocfadh le baraille follamh a bheith lán de?
Frg. Thiocfadh leis a bheith lán poll.
Thart fá’n teach, thart fá’n teach agus ní bhaineann gaoith nó grian dhó
Frg. Uibh i gcearc
Caidé atá lán agus coinnigheann sé tuilleadh?
Frg. Póta préataí.
Caidé atá níos doimhne nó an fhairrge?
Frg. Mearachán tailliúr mar na bhfuil tóin ar bith ann.
Dhá rang caoirigh bána agus caora dhearg astoigh in a measg.
Frg. Fiacla agus teangaidh.
Muiltín iarann ag dul thar dhroicheadh cnáimh
Frg. Snáthadh ag fuigheáll
Théigheann sé anonn ‘na scáile agus thig sé anall ‘na mhálaí agus baintear lomairt de gach bliadhain.
Frg. [líon]?
Bean bheag amuigh annsin agus í go ró-[runnda]? Cóta beag buff uirthí, bearad, agus pláincead
Frg. Beacóg.
Dhá ghamhain bhuidhe amuigh ag bun na spéire nuair a thiocfhas an dá ghamhain

TomaiseannaíTá sé níos mó nó each agus níos lugha nó gé agus indiaidh sin uilig tá sé dubh.
Frg. Áirne ar chrann
Chuaidh lach bhán agus lach dhubh siar na gháraidhe bhán. D’fhan an lach bhán thiar agus tháinic an lach dhubh aniar.

luighe an bheirt siar arais ach ní rabh gar ann. Amach le Pat agus bhual sé dorn ar an chlog “Anois béidh múineadh ort” arsa seisean. Chuaidh sé a luighe arais ach ní rabh suaimhneas i dóibh. (ndán) D’éirigh Pete le rúide bheir ar an chlog, d’fosgail an fhuinneóg, agus chaith amach í. Caidé bhí ag dul thart thíos ach gárda agus bhual an chlog sa cheann é “och tá mo cheann briste” arsa’n gárda, “bhal dá mbéadh múineadh ort nuair a bhí thú i bhfus annseo ní bhéadh dó cheann briste” arsa Pete.

SgéalChuaidh Pete agus Pat anonn go h-Albain agus fuair siad lóistín i dteach a bhí trí stóir ar áirde. Chuaidh siad ‘un an tSeomraigh le dhul a luighe. Caidé a bhí sa tSeomra ach clog agus ní fhaca Pete no Pat clog ariamh. Bhain siad dóbhta a gcuid eudaighe agus chuaidh a luighe. Níor mhothuigh siad an tig tog a bhí ag an chlog i gceart go dteachaidh an mhéid a bhí sa’n teach fá (comh) shuaimhneas. “Caidé suid” arsa Pete “abé atá ann” arsa Pat “níl dadaigh amach” d’éirigh an bheirt na suidhe sa leabaidh agus d’amharc thart. D’aithin siad annsin go bé an clog a bhí dá dheánamh ach níor aithin siad-san caidé bhí ann. “Dar a leabhra” arsa Pete “Má théigheam-sa amach agat “cuirfidh mé múineadh ort”

go léanfadh siad iad. D’fhan siad taobh amuigh de’n bhabhdhún ag éisteacht leo.
Ní rabh dadaí le cluinstint ach “ceann damhsa, ceann duitse, ceann damhsa, ceann duit-se” ar fad. Ní rabh fhios ag na fir chia a bhí ann. D’éist siad ach sin a rabh ar a shon aca ní rabh le cluinstinn aca ach “ceann damhsa, ceann duit-sé.
Nuair a chaith siad tuairim agus uair mar seo. Dubhairt duine aca leis an duine eile “Sin deireadh” “Ní h-eadh” arsa an duine. “Caidé fá an bheirt atá taobh amuigh de’n babdhún. Sin ceann damh-sa agus ceann duit-sé”. “Siad na cnapaí a bhí i gceann na ngasúr ach shíl na fir gur iad fhéin agus gur Dia agus an Diabhal a bhí ann ag cunntas na ndaoine. Sgannruigh siad agus siúd an rása. Geall leat nar fhan siad le níos mó a chluinstint ach ar shiubhal leo agus níor stad siad ag rith go rabh siad ins an bhaile

SgéalBhí beirt ghasúr ann aon uair amháin agus bhí lán mála cnapaí cruinnighthe aca. Rinne siad amach go rachfadh siad isteach ‘na roilige le iad a rann. D’imthigh leo. Nuair a bhí siad ag dul isteach thar an bhábdhúnm thuit dhá chnapha uatha agus fágadh annsin iad. Chonnaic dhá fhear iad ag dul isteach agus rinne siad [amain]?

“Ach a Phaidí” arsa’n Sasanach” leis an Éireannach. “Muna mbéitheá thusa dó Éireannach caidé bheitheá” “Bhal muna mbéinn mó Éireannach bhéinn náirighte” arsa Paidí. Shiubhal siad leo gíota eile agus arsa’n Sasanach. “Chuir i gcás dá dtiocfadh an diabhal anois cia acu éinne a bhéarfadh sé leis”. (ars) “bhearfadh sé leis mise” arsa Paidí “Nó tá sé cinnte díbh-sé lá ar bith”.

SgéalBhí Éireannach Albanach agus Sasanach ann am amháin. Paidí a b’ainm do’n Éireannach agus bá ghnáthach leis an bheirt eile a bhéith ag magadh air. Lá amháin bhí siad ag siubhal an (ag) bealach mór agus arsa an Sasanach leis an Albanach. “Muna mbéitheá thusa do Albanach caidé bheithá” “Béinn mo Shasanach” arsa’n t-Albanach. “Ó is maith liom sin a chluinstin” arsa’n Sasanach

feur glas a bhí ag fás thuas. "Cad chuige nach mbáineann sibh an feur agus é a thabhairt anuas aicí" arsa an fear. "Ac ar ndóige níor smaointheadh muid ar sín” arsa na mná "Ac dheánfaidh muid anois é” (arsa na mná) Thionntuigh an fear ar a chois agus chuaidh sé abhaile ' ná fhear níos [enlaige]? ná mar a bhí sé ag theacht dó.

seise “mar go dtearn mé amach (gui) go n-innseóchadh sé orm gur bhris mé an pota mór”. “Bhal cha bhfacfaidh mé ariamh bean comh h-amaideach leat” arsa seisean. “Rachfaidh mé síos gíota an bealach mór go bhfeicfidh mé an bhfuighidh mé bean ar bith eile comh h-amaideach leat” arsa seisean. D’imthigh sé leis. Ca dteachaidh sé i bhfad go dtáinic sé fhad le teach. Ag an teach sin t chonnaic sé dhá mhnaoí agus greim ag gach duine aca ar taoibh dé’n toighe ag brath é a thionntadh san áit a raibh an ghaoith ag séideadh isteach san doras orthú. “Cad chuige nach ndruideann sibh an doras [d]? aghaidh agus an doras cúil a (fhosglóchadh) fhosgladh” arsa’n fear. “Ach ar ndóigh níor smaointigh muid ar sin” arsa na mná. Shiubhal an fear leis gíota eile agus ca dteachaidh sé i bhfad (gur casadh) go bhfacfaidh sé beirt bhan eile agus bó acu. Greim ag duine amhain acu ar a ruball agus greim ag an bhean eile ar a h-adharca, agus iad ag brath an bhó a chaitheadh suas ar an toighe mó go n-itheadh sí [a]?

SgéalBhí fear na chomhnuidhe ar an cheann thiar de’n cheann Gharbh am amháin agus ní rabh aige ach é fhéin agus an mhnaoi. Lá amháin chuaidh sé suas an cnoch agus d’fhág sé a bhean astoigh na dhiaidh. Bhí gamhain ceangailte leis an taobh balla. Bhris an bhean póta mór agus rinne sí amach nach rabh duine ar bith le é a innsint ach an gamhain agus mharbh sí é.
Tháinic an fear asteach agus d’fiafruigh sé duithe caidé tharluigh do’n ghamhain. “Mairb mé é” arsa

d'athara. Chuaidh an bheirt suas agus bhí luthgháir mhór ar an athair rompa. Chuir sé amach theacthaire amach fáchoinne sagart, mac, agus cléireach circe. Pósadh an lánamhain. "Mas iad san atá tháinig mise ar an chlochán. Báitheadh iadsan agus tháinig mise"

é ag rádh ar maidin go rabh buachall a dhith air agus is feárr duit fánacht go dtiocfaidh sé go bhfeicfidh tú caidé dheánfas sé. Tháinig an fáth agus é ag tarraing suas a ghaothsán. “Maithim boladh an Éireannaigh bhradaigh istoigh” arsa seisean. “Níl” arsa sise ach chuala mé thú ag ráidt ar maidin go rabh buachall a dhith ort. Seo buachall a bhí ag dul thart agus choinnigh mise é fá do choinne. D’fhostuigh sé annsin é. Nuair a chuaidh an fathach a luighe, rinne sise amach gur bh’feárr dó a bheith ar shiubhal nó go muirfheadh sé é roimhe mhaidin. D’imthigh an bheirt leóbhtha annsin agus chuaidh siad isteach san bhád ghlas agus d’imthigh an bheirt ar an fhairrge. Tháinig siad fhad le balla an deas ins an deireadh. Tháinig siad fhad le balla an deas ins an deireadh. “An n-aithnigheann tu an balla sin” arsa sise. “Ní aithnighim” arsa seisean. Bhal! sin an balla ar chuir mise an cloiche ortsa aige. Sin thuas annsin teach

istoigh. Bhí seandhuine mór annsin tuairim trí chéad bliadhain d’aois. Rinne sé gáire. D’fiafruigh mac an ríogh do caidé ádhbhar a gháire. Tá! arsa seisean, ní fhaca mé an nduine bán le trí chead bliadhain. D’éirigh an seandhuine agus rinne sé réidh a shuipeár do. Thosuigh sé féin agus an seandhuine a chómhradh agus d’innis sé do’n t-seanduine ce’n siubhal a bhí air. Bhal! tá fhios agamsa caidé atá tú ag cuartú. Nuair a rachfas tú fhad leis an chrann udaidh thoir, tá staighre ann a bheárfhas síos thú. Tá fathach mór thíos ar a thóin agus ní bhfuair sé greim ar nduine bán ariamh nár chuir sé chun bais. Shiubhal seisean leis ar maidin an bealach a d’iarr an seandhuine air. Níor stad sé ariamh go rabh sé san domhan thíos. Bhí sé ag teacht tart le cois caisleán a bhí ann. Chonnaic sé cailín óg na seasamh ag doras agus i ag craitheadh ciarsúir gheal air. “Ta an fathach ar shiubhal ag seilg anois” arsa sise. Chualaidh mé

rabh sé ag an balla. D’éirigh cailín óg amach as an bhád. D’fiafruigh sí do caidé bhí sé ag deánamh annsin. D’innis sé duithe go rabh sé ag cóimhead an balla. D’fiafruigh sí do an n-imreochadh sé cloiche. Dubhairt sé nach rabh gléas ar bith aige, nach rabh cardaí ar bith leis. “Bhal níor shiubhal mise ariamh gan paca cardaí a bheith liom fhéin arsa sise. Chuir sí a láimh i n-a póca agus tharraing amach paca cardaí. Chuaidh an bheirt a d’imirt. Fuair sise an cloiche. Chuir sí d’fhiachaibh air gan dhá oidhche a chodladh san teach amháin nó dá ndeánfadh go bhfuighfeadh sise amach é. Chuaidh sé na bhaile agus d’innis dó’n t-athair caidé mar bhí. Dubhairt an t-athair nuair a bhí na geasa sin air go rabh sé comh maith aige dhul ar cuairt. D’imthigh sé leis annsin. Bhí sé ag siubhal leis ó d’éirigh an ghrian gur luigh sí. Bhí sé ag dul thart le cois árd do bhí ann. D’amharc sé isteach faoi’n bhruach agus chonnaic sé solas beag

gloine agus chuaidh sé ar mheisge. D’éirigh an t-athair lá ar na bhárach. Bhí an balla leagtha agus an mac na luighe ar meisge i dteach an t-sibín. Dubhairt sé leis an dara fear go gcaithfeadh sé suidhe an oidhche sin go bhfeicfeadh caidé bhí ag teacht air. Nuair a tháinig an oidhche chuaidh an fear sin amach cóta mór agus gunna leis. Shuidhe sé ar an bhalla go rabh speárthai an lae ann. Rinne sé amach nach dtiocfadh dadaidh ar an bhalla. D’imthigh sé go teach an t-sibín mar a rinne an fear eile. Ag éirigh dó’n athair ar maidin bhí an balla leagtha agus eisean na luighe ar meisge i dteach an t-sibín. Dubhairt sé leis an mhac a ba óige go gcaithfeadh seisean suidhe an oidhche seo. Indiaidh na h-oidhche thug sé leis cóta mór agus gunna. Shuidh sé ar an bhalla go rabh an lá ag teacht. Tháinig an lá. Bhog sé thart annsin. Bhí sé ag cóimhead uaidh fríd an fhairrge. Chonnaic sé bád glas ag tarraingt air agus níor stad sé ariamh go

SgéalBhí fear uasal ann i bhfad ó shoin. Bhí an fhairrge ag teacht isteach go bun a chuid talaimh agus bhí sí ag tabhairt leithí cuid mhóir de. D’imthigh sé annsin agus thóg sé balla mór, nuair a bhíodh an balla críochnuighthe i gcomhnuidhe, bhíodh sé leagtha lá ar na bharach arais. Bhí triúir mac aige, dubhairt sé leis an mhac a ba sine go gcaithfeadh sé suidhe an oidhche sin go bhfeicfeadh sé caidé a bhí ag teacht ar an bhalla. Chuir sé air cóta mór agus thug leis gunna indiaidh na h-oidhche. Chuaidh sé agus shuidh sé ar an bhalla go rabh spéiri an lae ag teacht. Rinne sé amach nach dtiocfadh dadaidh ar an bhalla annsin agus d’imthigh sé go teach sibín agus d’ól sé cupla

go Baile Átha Féidh gan duine éigin a bheith leo a bhí abalta díol agus ceannacht i mbeurla.

SgéalBhí beirt fhear in a gcómhnuidhe ar an Áirdleathan am amháin (d’ar) darb’ ainm Pádruig Ua Dubhtaigh agus Peadar. Ní rabh ‘fochal beurla in a gceann ach rud gan cuma nó deánamh lá amháin chuaidh siad go Baile Átha Féidh. Chuaidh siad isteach i siopa a bhí ann. Bhí speal úr a dhith orthú. D’fiafruigh Pádraic dó fhear an t-siopa i mbeurla ca mhéad dó bhí ar na speala. Agus seo an dóigh ar fhiafruigh sé é. “How much for the cutling that hangs on the wall”. “Shut up” arsa Peadar. “Let the man spokes (you) who can spoke, how much for the mower? Have you broke of a pound? Thoisigh fear an t-siopa a gháire agus ní rabh sé abálta stad dé na gáire. D’ar an dá amadán. Tháinic Pádruig agus Peadar abhaile gan spéal ar bith a’s ní dheachaid Pádruig nó Peadar

Sgéal.Beirt chailín as Cloch an Fhaoillidh a bhí ar fasdtadh shíos fá’n Lagán. Nuair a bhí an t-am shuas acu fá Shamhain bhí siad ag teacht ‘na bhaile. Tháinig an oidhche ortha agus ní rabh teach lóistin ar bith acu le fanacht ann. Chuaidh siad isteach go Teach an Phobail agus d’fhán siad ann go maidin. Ar uair an mheadhan oidhche las na coinnle ar an altóir agus tháinig sagart amach agus culaidh an Aifrinn air. D’fiafruigh sé an rabh duine ar bith annsin a dhéanfadh an t-Aifreann a fhriothálú. D’fiafruigh sé trí h-uaire. Níor labhair siadsan. Chuaidh na coinnle as agus d’imthigh an sagart amach. Ar maidin níor imthigh siadsan ar chor ar bith acht chuaidh siad chuig an t-sagart. D’innis siad do caidé mar bhí. Dubhairt sé go gcaithfeadh siad fanacht aige san an oidhche sin agus go rachfadh siad go teach an Phobail agus go mbéadh seisean leobhtha agus go suidhfeadh siad ins an áit cheadna. D’iarr sé

dó uisge an dómhnaig, le mó shabhail ar na piantaí. Cé na piantaí? piantaí Ifrinn. Is mór mó eagla raimh an domhain udaigh thall a bhfuil an choinneal ghéal lásta in a lár. Mhuire fá na mac, Brighid fá mó bhraighead, Mícheál fá mó sgiath agus dá láimh Dé fá mó anam

aguis bhraighead an domhain. (Larram maitheamhnas ar cheannada Éadhba agus bheirim maitheamhnas dóbhta). Go spesialta peacadh nó mhionnadh mór agus gach uile p
1.
A Íosa dheánamh mó fhaois idín leat ag dul i mbáis codhlata damh. I samhailt sagairt agus bhraighead an domhain go maith is dá mbíodh siad ós mó choinne. L bFáithlige (neamart) urnaighe agus aifreann i mbriseadh saor agus trosgadh go spesialta peacadh nó mionnadh mór agus gach peacadh uile in a bhfuil mé cionntach ann.
Larram maitheamhnas ar cheannada Éadhba agus bheirim maitheamhnas dóbhta. A Ríogh na h-Aoine a céasadh ar an chroich a d’fulaing ná mílte loit. Ó a Dhia sábhail mise anocht ar an námhaid anama agus cuirp2. A ghiolla pheadar, a ghiolla pheadar ar chodlaidh tú aréir? Chodlaidh mé neúl mar chodlaidh mac Dé. A ghiolla pheadar, a ghiolla pheadar an gcódhlochaidh tú anocht ag cosa Críost? Cé sin rómham? Tá na h-aingle. Cé sin rómham? Tá na Easbla Cé sin in dó láimh dheis? Trí bhraon

páidir le rád ag dul a luighe
A lása deánamh mó fhaoisidín leat ag dul mbaís caolata damh. I samhailt sagairt

agatsa” arsa’n Sasanach agus caithfidh tú a thabhairt damh indiu. Sochruigheadh an cás agus fuair an t-Éireannach agus an Sasanach fiche púnt an duine. Chuir an t-Éireannach cúig phúnta abhaile ag a mháthair agus chuir sé púnta eile le anam a áthara. (Fua) Chuaidh siad-san ar an áth agus mise ar an chlochán báitheadh iadsan agus tháinic mise.

fear an t-siopa “agus (glanafaidh) glanaigidh amach as mo toighe sa nó bheirfidh mé na garrdaí isteach” Amach leis an bheirt (eile) agus d’imthigh chuig atúrnaidhe. Chuaidh siad isteach agus d’innis an t-Éireannach an cas dó agus dubhairt an Sasanach go dtiocfadh leis mionnadh go rabh sin fíor. Maith go leór arsa an aturnaidhe, dheánfaidh mise mó dhícheall díbh. Tháinic lá an dlighe agus chuaidh an beirt ‘un na cúirte bhí fear an t-siopa annsin agus caidé bhí leis ach fear (eile) siopa eile a bhí ag dul a mhionnadh gur aige fhéin a d’fhág sé an t-airgead agus go rabh an t-Éireannach ag cur síos bréige do fhear an t-siopa. Tháinic an cas un thosuigh agus mhionn(aidh) uigh an t-Éireannach gur fhág sé an t-airgead (aige) ag fear an t-siopa agus gur dhúiltuigh sé é a thabhairt dó, le sin d’éirigh an siopadár a bhí i léith fhear an t-siopa agus arsa seisean “Agamsa a d’fhág tú an t-airgead” (arsa seisean. le sin d’éirigh an Sasanach ‘na sheasamh “mise a d’fhág mó chuid airgid

tú aige é le trí bliadhna agus tóg an challán. Rachfaidh mise isteach agus deirfidh mé gur fhág tusa an t-airgead aige (ad) le trí bliadhna”. “Maith go leor” arsa an t-Éireannach “rachfaidh mé”. Ar shiubhal leis agus char stad sé go rabh sé ag an t-siopa. Chuaidh sé isteach, agus arsa seisean le fear an t-siopa. “Tá an t-airgead a d’fhág mé agat le trí bliadhna a dhit orm”, arsa seisean. “Char fhág tú airgead ar bith agamsa” arsa fear an t-siopa “bhal d’fhág leoga” arsa an t-Éireannach. Le sin thig an Sasanach isteach. “Caidé callán atá agaibh”. “Seo fear agus innseo chaidh sé an rud céadna duit” arsa an t-Éireannach. “Caidé sin” arsa Sasanach “Tá maise nach bhfacaidh tusa mise ag fághail airgead ag an bfhear seo le trí bliadhna”. arsa an t-Éireannach. “Chonnaic [cinn]? níl bréag ar bith annsin” arsa’n Sasanach. “bhal ní thabharfaidh sé seo isteach go dtug mé a’n phighinn dó”, “bhal thug tú dó é”, arsa’n Sasanach.” Bhal ní thug” arsa

SgéalChuaidh Éireannach anonn go h-Albain am amháin ag saothrú a chodach. Bhual sé suas le Sasanach thall agus bhí an bheirt an mhór le chéile Chuirfeadh an gasúr anall púnta achán mhí agus chaithfeadh siad an chuid eile le spós san óidhche. Bhí siad lá amháin agus ní rabh a’n phighinn acu. Bhí siad ag siubhal suas an t-sráid agus arsa an Sasanach “An bhfuil fíos agat caidé bhfuil mé ag smaointeadh air”. (arsa an Sasanach). “Níl fhíos agam” arsa’n t-Éireannach. “Caidé é” “Tá maise ma gnídh tusa béidh sinn saidhbhir. Gabh isteach ‘un an t-siopa sin thíos agus abair le fear an t-siopa go bhfuil an t-airgead a d’fhág tú aige le trí bliadhna a dhit ort. Abaireóchaidh seisean nar fhág tú airgead ar bith aige agus abair thúsa gur fhág

SgéalBhí fear ‘na chomhnuidhe ar an bhaile seo againne uair amháin. Bhí sé i ngrádh le cailín eile sa chomhsarnacht agus gach áit a rachadh sise leanfadh seisean í. Ach thárla sé go dtáinig fear saidhbhir ‘na bhaile as an Oileán Úr. D’iarr sé an cailín seo le pósadh agus fuair sé í. Ní rabh siad i bhfad pósta go bhfuair an fear bhás. Chuir fear sa chomhsarnacht scéal chuig an fhear seo. D’imthigh an fear seo go h-albáin nuair a pósadh an bheirt. Tháinig sé ‘na bhaile agus chuaidh go dtí an fhaire. Casadh an cailín air sa t-sráid. Dubhairt sí nach rabh sé buadharta. Dubhairt sí nach rabh neart ar thol Dé. “Ó tá fios agam sin ach ní marc ar bith duit é an

dhiaidh. Bhí an buachaill ag an teach róimhe. “Anois” arsa an buachaill “caidé atá le rádh agat”. “O tá arsa an sagart gur cuma caidé rinne mé tá sé annsud cinnte
Nuair a ghlán an lá tháinic an fear isteach ‘un an toighe agus fuair sé an bhean (na su) agus an greusaidhe na suidhe ag an teinidh. Nuair a tháinic bean an toighe é ag teacht thuit sé i laige. Bhí an greusaidhe na shuidhe ar an stól agus gan é in n-ánan labhairt. Sa deireadh tháinic an bhean aicí fhéin agus arsa seisean. leoga fhéin bhí mise an bhuadharta do dhiaidh tá fhíos ag an ghreusaidhe annsin é. Ó leoga fhéin tchím go rabh tú buadharta thug sé ordú dóibh glanadh amach as an teach agus gan é a fheiceál níos mó. An tráthnóna sin tháinic fear dé na comharsanaigh isteach ag an fhear. “Creidim nach bhfactaí tú rud arbith chom h-iongantach le seo ó d’imthigh tú”. “Maise leabhra tháinic ! “No tháinic mé sagart na paróiste ag goid mo mhuice aréir.

mhór siochair an ghealach a bhéith lán. D’fosgail sé siar an doras agus thoisigh ag tiomáint amach na muice. Mhothuigh an fear é agus léim sé in a sheasámh. “Caidé’n oraibh atá oraibh a shaca sgrioblaí gan mhúineadh” amach ar an doras leis an bhuachaill agus bháin as amach an mhéid a bhí in a corp go rabh sé ag an t-Sagart. Bhí an sagart amuigh ag fanacht leis go gcuirfidh sé isteach an mhuc. “Nach bhfuil an mhuc leat arsa seiseán”. “O tá muc liom” arsa an buachaill nach bhfuil an fear marbh annsúid. “á bhí do thost” arsa an sagart “Rinne mise oiread dón fhear sin agus nach dtig leis theacht arais. “Bál go bé rinne tú dó tá se annsin idir corp anam agus uile”. “An rachaidh tú liomsa arsa an sagart”. “Rachaidh cinnte ach m’anam nach dtéigheamh isteach”. “Bhal rachaidh mise isteach” arsa’n sagart. D’imthigh an bheirt leo agus bhí eagla ar an t-sagart é fhéin anois. Thoisigh sé ag sgairtidh amach ar an mhuic. “Huss, Huss, Huss, a deirfeadh sé. “Ach Huss, Huss, Huss, arsa an fear astoigh an é sin sagart na paróiste atá ag goid mo mhuice. Ar shiubhal leis an t-sagart. Chuaidh sé fríd poll mór clabair agus d’fhág sé a chuid buataisé na

dhubhairt an bhean go rabh cráin (mhuce) mhuice aicí agus go dtabhairfeadh sí do í Shanntuigh an sagart an mhuc agus pósadh an lánamhain.
Bhí oidhche mhór acu annsin chruinnigh an t-aos óg isteach agus geallam sa duitse na bhfachtas grúis ar aghaidh an nduine. D’th siad agus d’ól siad dhamhsaidh (ag) siad agus cheol siad. Ach caidé tharlaí i lár an phleuraca ach a fear fhéin theacht arais agus mhothuigh sé an callán astoigh. Níor’b fear ró dhána a bhí an am arbith agus rinne sé amach codladh i (lai) amuigh sa sgiobáil an áit a rabh an chráin. Chuaidh sé isteach sa sgiobál agus chaith sé é fhéin síos ar chocán a bhí ann agus e tuirseach sáiruighte. Nuair a bhí sé ag tarraingt ar an seacht nó (ar an) bfhéidir ar an h-ocht diarr an sagart ar an bhuachaill dhul agus an mhuc a thabhairt abhaile. Thug an buachaill leis bata, chuir suas port feadhalaigh agus bhog leis (ag) go rabh sé ag an sgioból bhí an ghealach na suidhe agus tcífeá an chloc (agus ar) bheag agus an chloc

sí go bog binn fhad is bhí an fear faoí chlár ach níor bhfuil toit tobaca é le taoib an rodach a rinne sí ag an uaigh. Annsin nuair a bhí an uaigh cóirighte d’imthigh gach duine ag tarraingt ar an bhaile. Bhí teach leanna ar an bhealach ag teacht dóibh agus chuaidh gach duine isteach go n-ólfadh siad snáthadh. Chuaidh an bhaintreabhach isteach mar dhuine. Imeasg na ndaoine do chuaidh isteach bhí gréasuidhe bróg. Bhí an bhaintreabhach ag caoineadh léithe agus cuid de na comhursanaigh ag iarraidh a bhéith ag cur céille inntí agus ag iarraidh [?] uirthí stad. Sa deireadh chuir an greusaidhe a ladhair fhéin ann. “Arú” arsa seisean, “craith suas tú féin agus stad (o) a chaoineadh tá an fear sin marbh agus ní thig leatsa é a thabhairt arais”. “Thig leat mise a phósadh agus béidh dóigh bheag leachanta orainn araon” Ó ní chluinfeadh an bhaintreabhach iomrádh arbith air i dtús báire agus sa deireadh thiar thall thug sí isteach é a phósadh. Dimthigh an bheirt ag an t-sagart annsin le iad dó phósadh óir (dao) phosaidh daoine am arbith san am sin. Ach ní rabh ann ach é gur phós an sagart agus ní phósadh ach go bé gur

d’aontuigh sé a dhul. Chuaidh sé suas ar chúl an mharcaigh agus d’imthigh an bheirt leo go Caisleán na Finne.
Is cosamhail eadar an dá am go dtáinic biseach ar an ighean agus bhí an lúthgair uirthí an t-áthair a fheicáil agus b’eigeán do fanacht ar feadh cupla lá. Bhí an bhean a bhí i mbaile na Carraice sá sin bhean an fhir a d’imthigh bhí sí ag éirigh mió shuaimhneach nuair na radh a fear ag teacht. Chuaidh an oidhche thart agus ar maidín lá ar na bhárach chuaidh buachaillí an bhaile amach dá chuartu. Tháinic siad go dtí an áit a rabh sé ag baint na sgoilb agus fuair siad an corán agus an rópa i bhfolach faoí tom luachaire. Rinne siad amach annsin gur thuit sé isteach sa t-sruthan agus gur báitheadh é. Chuartuigh siad an srúthan agus fuair siad fear báidhte ann agus ní rabh siad abalta é a aithne. Is cosamhail go rabh bacach ag dul thart lá roimhe seo agus gur thuit sé isteach sa t-sruthan agus go rabh sé as áithne.
Thug na daoine leo abaile an corp agus rinne e a fháire, bhí a bhean an (bhuadháirta) bhuadharta agus chaoin

SgéalBhí fear na chomhnuidhe thiar i mbáile na Earraice am amháin agus bhí sé pósta. Ní rabh aige ach n-inghean amháin agus bhí sise pósta thíos i Gcaisleán na Finne. Lá amháin tháinic an (fea(s)r cun) fear seo aníos ‘un na Dútharaidh a bhaint sgolb. Ní rabh sé i bhfad ag baint nuair a tháinic marcach fhad leis. Tháinic an marcach anuas agus d’fhiafruigh sé dé’n fhear ca rabh a leitheád seo a fhear na chomhnuidhe - dubhairt an fear gur bé eisean an fear ceudna. “Ó is maith liom sin” arsa’n marcach, “nó ghlac do n-inghean rud éigin indé agus mas maith leat breith beo uirthí caitheadh tú deifir a dheánamh” “Maise ba mhaith liom dhull na bhaile nó béidh bean an toighe mío-shuaimhneach, agus fosta níl orm ach bratógai”. “O bhal ma théid tú na bhaile fan sa bhaile nó ní fheicfidh tú do n-inghean beo. Smaointigh (an fear) an fear air fhéin agus sa deireadh

mo.
Tá aithne agam fhéin ar mhnaoí ins an Ghleann mhór. Bhí lámh tinn aicí am amháin. Chuala sí fán tobar seo. Chuaidh sí agus rinne sí turas an mhaith. Nuair a thainig an tráthnóna ní rabh sí comh h-olc agus ní rabh sí ag biseadh mórán. Níor stad sí den guidhe agus nuair a thainig an oidhche bhí an [pian]? ar shiubhal agus bhí an athas uirthi.
Níl iasg ar bith ann. Uisge ghlan nadúrtha atá ann agus deir na daoine go bhfuil sí beannuighthe. Ní bhaintear úsáid as fá choinne oibre toighe. Ólann na daoine é fá choinne “oibre” leighis agus tógann siad cuid de abhaile leo i mbuideáil. Líontar na buideáil le blaosg bháirnigh i gcomhnuidhe.
Tá carn cloch ós cionn an tobar seo. Fágann na dáoine a théigheann annsin mion rudaí in-a ndiaidh ar na gclocha seo mar pighneacha, ciarsíurí, biorain, claspaí, gruaige agus paidríní.

muid? Tá muise tobar deas glan órd. amhail astoigh faoi sgáth crann mhóir daraighe. Srúthan beag ag rith le h-ais an tobair. Gan dadaidh thart fá’n tobar ach bratógaí bána a d’fhág daoine ‘na ndiaidh.
Fághann achan nduine rud an teacht in na ndiaidh cuid aca a fhághann pighineacha ruadh, bioráin, paidrín, ciarsar, agus claspaí gruaige.
Da mbéadh duine annsin lá béaltaine. Caidé a bhéadh le cluinstin aige? Achan nduine ag guidhe “Naomh Mhuire, Naomh Mháthair Dé, A tighearna deán tróchaire orm”. Is an callán a bhíonn’s acu mhusglóchadh sé na mairbh atá ‘na luighe i roillig Chill Taobhóige.
Bheireann achan nduine buideál de’n uisge leis abhaile. agus bíonn an t-uisge sin go (aige) curamhach aige leis an t-súil atá ina gceann. Anois caithfidh muid ar gcúig gcéad slán a fhágháil ag tobar na n-Aingeal go mí na béaltaine seo chugainn.

I bhParóiste Chill Taobhoige. Bhall is íongantach an smaointuí é nach bhfuil san Pharóiste seo againne ach aon tobar bheag amháin beannuighthe le cuairt a thabhairt air agus ba chóir dúinn uilig turas a thabhairt ar seo i mí na Béaltaine gach bliadhain.
Caithfidh muid níos mó na sin a rádh fá dtaobh de. Fá’n go bhfeichfidh muid ar chulaidh muid sgéal ar bith fa dtaobh de. Chulaidh: agus caidé an sgéal? Tá muise nuair a bhí na Sasanaigh ag marbhadh na sagart i bhfad ó shoin. Bhí sagart amháin ag léighead Aifrinn do chupla duine annseo. Chonnaic siad na Sasanaigh ag tarraingt ortha ó bhárr chnuic Alt na Péiste. Tháinig sgannradh ortha, ach misneach níor chaill siad. Sheasuigh siad go dtáinig na Sasanaigh fad leo, agus deirtear gur chuir na n-aingle ceo ar na Gaedhil. Thuit cuid de na Sasanaigh i laige agus d’imthigh an chuid eile leo gan buaille a bhualadh agus creidim gur sin ceann de na fáthannaí gur baisteadh Tobhar-na-n-Aingeal air.
Cur i gcás anois go dtug muid cuairt air anuraidh caidé a chonnaic

adh tá fearthainn ag teacht.
Ma bhíonn cos as an gréin agus í ag dul a luighe béidh lá fluich ann lá ar na bhárach
Ma bhíonn súithe ag tuitim ta boglach ag teacht.
Ma bhíonn an gaoth ag luighe soir sa tráthnóna tá aimsear mhaith ag teacht.
Ma bhíonn na cnuic glas agus bun na spéire solasta ta teas ag teacht.
Ma bhíonn na h-aisle ag sgreadaigh ta triomlacht ag teacht.
Ma bhíonn an snag breac ag léim nigh s’a crann tá boglach ag teacht

teacht.
Ma bhíonn an maide mullaigh ag deánamh fuam tá boglach ag teacht.
Ma bhíonn na cearca fraoich ag teacht anuas ó’n chnoc agus ag dul go dtí na n-íochtair tá an sneachta ag teacht.
Ma bhíonn an easóg ag léimnigh indiaidh theacht amach as an chlaidhe tá stoirm ag teacht.
Ma bhíonn an madadh ag ithe féir ghlais tá boglach ag teacht.
Ma bhíonn na bradáin ag léimnigh tá túile ag teacht.
Ma bhíonn an rud cuileóg ar an bhealach mhór tá fearthainn ag teacht.
Ma bhíonn an t-uisge ata ins na poill ar an bhealach mhór lannrach tá fearthainn ag teacht
Nuair a bhíonn néaltaí dubha sa spéir tá stoirm ag teacht.
Nuair a bhíonn stoirm ag teacht thig na caoirigh comgarach do’n toigh
Ma bhíonn na cearca ag sgriob

sé ag sioc.
Ma bhíonn [liam]? na sapóige ar a chois tá droch aimsear ag teacht.
Ma bhíonn na cnuic ag amharc i bfadh uaidh tá aimsear mhaith ag teacht.
Ma bhíonn na cnuic ag amharc i ndeas duit tá droch aimsear ag teacht.
Ma bhíonn an spideóg ag dul a cheóil go mall i mbáirr an chrann tá droch aimsear ag teacht.
Ma bhíonn an chuid realtogaí sa spéir tá sé ag sioc.
Má bhíonn fáinne thart fá’n gheallaigh ta tuilteacha ag teacht.
Má bhíonn sgáile na teineadh ag [damhs]? amuigh ar an t-sráid tá boglach ag teacht
Ma bhíonn na lachan agus na geacha ag dhéanamh stoirm le na gcuid eiteóg tá gaoth mhór ag teacht.
Má théid an chorr mhónadl síos an abhainn béid an tuile na diaidh.
Ma bhíonn an t-eallach ag ríth trasna na páirce tá an teas ag teacht.
Ma bhíonn na caoirigh ag [méidhig]? ar bharr an chnuic tá sneachta ag

Seanchasg i dtaobh na h-aimsire.Nuair a bhíonn an cat ag nighe a aghaidh agus ma chuireann sé a chos car a chluaism tá stoirm ag teacht.
Má tchí tú an seabach ag eitil sa spéir agus a cheann faoi tá gaoch mhór ag teacht.
Ma bhíonn an t-urlár tais tá aimsear mhaith ag teacht.
Ma bhíonn séideadh anuas sa t-simléir tá sé ar bhealach stoirm a dhéanamh.
Ma bhíonn toit dhubh as an traen tá aimsear mhaith ag teacht.
Ma bhíonn torman briste as an traen tá sé ag sioc.
Ma bhíonn ceo ar an (ar) abhainn tá